من دڤیا دگه‌رمه‌گه‌رما ده‌مێ پیسبوونا بازارێ زاخۆ دا ڤى بابه‌تى ب رێكا رۆوژنامێ و ژبۆ به‌رژه‌وه‌ندیا گشتى باس بكه‌م، لێ ژبه‌ر بێهنڤه‌دانێن جه‌ژنێ و تا ئه‌ڤرۆ گیرۆ بوویه. به‌رى جه‌ژنێ ب حه‌فتیه‌كێ، ژ ئه‌گه‌رێ نه‌دانا پارێن كۆمپانیا راكرن و پاقژكرنا گلێشێ ل زاخۆ، ب تنێ چه‌ند كولانه‌كێن بازارێ زاخۆ پیس ببون.
پاشان ب شێوه‌یه‌كێ توند و مه‌زن ب رێكا راگه‌هاندنێ و ب تایبه‌ت فه‌یسبوكێ، ئه‌ڤـ بابه‌ته ببوو جهێ ده‌نگ و باس و ئه‌كاوێنتێن كه‌س و پۆستێن هه‌موو په‌یج و خه‌لكێ پارێزگه‌هێ نه‌خاسمه یێ زاخۆكا ده‌لال ڤه!
ب كورتى هه‌ر رۆژا پاشتر، رۆژا خودبه خه‌لكێ زاخۆ پارێزگار كێشا زاخۆ، ب مه‌ره‌ما چاره‌كرنا ڤى دیمه‌نێ نه‌شارستانى و كرێت، و بابه‌ت گه‌له‌ك ب گرنگ و مه‌زن زانى و هاته چاره‌كرن.
سروشتێ ده‌ڤه‌را ئامێدیێ جودایه ژ هه‌ر ده‌ڤه‌رێن دیتر، ئانكو كۆمه‌لگه‌ه و باژێروكێن جودا و ژێك دوور، پێسبوونا ئامێدیێ، واته پیسبوونا هه‌موو ده‌ڤه‌را ئامێدیێ یه.
ئه‌ڤه چه‌ندین ساله، گلێشێ ده‌ڤه‌رێ دهێته كۆمكرن ژلایێ باژێرڤانیێن ده‌ڤه‌رێ ڤه، بۆ جهێ هه‌ر ئێك، ده‌ستپێكا دێره‌لوكێ و كۆمه‌لگه‌ها كوانێ و ئێنشكێ، و ژ ئه‌نجامێ سۆتنا وى گلێشى دووكێله‌كا پیس و ژه‌هراوى ژێ ده‌ردكه‌ڤیت، و هنده‌ك وه‌لاتى گێژ دبن و زه‌ر و زیانه‌كا مه‌زنا ساخله‌میێ دگه‌هیتێ.
جهێ ئاماژه پێكرنێ یه، ل گۆر قانوونا ساخله‌میا گشتى (قانون الصحه العامه) یا هژمار 89 یاسالا 1981ێ، و ل گۆر به‌ندێ (3) ب تایبه‌ت برگا(6-10) دبێژیت، پێدڤى یه هه‌موو لایه‌نێن په‌یوه‌ندیدار، ژینگه‌هه‌كا پاقژ و ساخله‌م ژلایێ مێشكى و جه‌سته‌یى و جڤاكى ڤه بۆ وه‌لاتى په‌یدا بكه‌ن، دوور ژ هه‌ر ئێشه‌كێ و نه‌خۆشیه‌كێ.
هه‌روه‌سا گه‌له‌ك جاران ده‌مێ گلێشێ ڤان جهان ل ده‌ڤه‌رێ دهێته كۆمكرن و سۆتن، دبیته ئه‌گه‌رێ سۆتنا دارستانێ، هه‌ر كه‌سێ باوه‌ر نه‌كه‌ت، دشێت پرسیارا رێڤه‌به‌ریێن به‌ره‌ڤانیا باژێرى بكه‌ت ل هه‌موو ده‌ڤه‌رێ، ئه‌و دیده‌ڤانن ل سه‌ر ڤان روودانێن سۆتنا دارستنانێ ژ ئه‌نجامێ سۆتنا وى گلێشى.
چ پێ نه‌ڤێت ئه‌ڤه ژى تاوانه، ل گۆر قانوونا پاراستنا دارستانێ ل كوردستانێ یا هژماره (10) یا سالا 2012ێ، ئه‌وا جهێ پرسیارێ یه كێ سۆت؟كى به‌رپرسه؟ كى دێ قه‌ره‌بوویا وى خه‌لكى كه‌ت ئه‌وێ دارو بار و ره‌زێ وان د ناڤـ وێ دارستانێ دا سۆتى؟ یان كى دێ قه‌ره‌بوویا دارستانا حكوومه‌تێ كه‌ت؟ كى دێ قه‌ره‌بوویا وێ زه‌ره‌ر و زیانا ب ساخله‌میا خه‌لكى كه‌فتى كه‌ت؟
ئه‌ڤرۆ ژى خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ زیانه‌كا مه‌زنا ساخله‌مى و ژینگه‌هى پێ دكه‌ڤیت، و ژلایێ كارگێرى ڤه ژى، چه‌ندین جاران خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ، داخواز ژ باژێرڤانى و رێڤه‌به‌رێن ناوچه‌یێن خوه كریه، كو ئێدى گلێش نه‌هێته كۆمكرن ل وان جهان و بهێته سۆتن. هه‌رچه‌نده ل رێككه‌فتى 17/5/2015ێ، باژێرڤانیا دێره‌لوكێ، و ب ئارمانجا پاراستنا ساخله‌میا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ژ سۆتنا وى گلێشى، بریاردایه كو حه‌فتیێ جاره‌كێ وى گلێشى بن ئاخ بكه‌ن. ئه‌وا جهێ پرسیارێ، ئایا تا نها ژى ب دروستى كار بۆ وێ بریارێ دهێته‌كرن؟ ئایا ئه‌و چاره‌سه‌ریه‌كا گونجا و بنه‌ره‌ته؟ ئایا بن ئاخكرنا گلێشى زه‌ره‌ر و زیانیێن خوه نینن؟
لێ مخابن وان لایه‌نێن حكوومى یێن په‌یوه‌ندیدار، هه‌ست ب به‌رپرسیارێ ناكه‌ن، و هه‌رده‌م ب كارێ كۆمكرن و سۆتنا گلێشى رادبن، كو بووینه ئه‌گه‌ر ئێش ژێ په‌یدا ببن، و وان هه‌ر سێ جهان ژینه‌گه‌ها ده‌ڤه‌رێ ب ئێكجارى تێكدایه و پیس كریه، پێگرى ب مه‌رجێن قانوونى ناكه‌ن و ژینگه‌هێ ناپارێزن و كه‌ش و هه‌وایه‌كێ نه ساخله‌م په‌یدا كریه. بۆ زانین به‌رى نێزیكى 10 سالان وه‌لاتیه‌كێ ئاكنجیێ ناوچا دێره‌لوكێ، كو ژلایێ مێشكى ڤه نه‌یێ دروست بوو، د ناڤـ سۆتنا وى گلێشی دا گیانێ خوه ژده‌ست دابوو!
ب تنێ یا مایى بێژم، مخابن ل مه‌زنترین قه‌زا ل كوردستانێ، تا نها یا بێ كارگه‌ها ڤاڤارتنا گلێشى یه، ئه‌ڤه د ده‌مه‌كێ دایه كو هه‌لبه‌ت گلێشێ ده‌ڤه‌رێ گه‌له‌كه و ل ئاكرێ و زاخۆ، به‌رى نێزیكى(7-8)هه‌یڤان، كارگه‌ها ڤاڤارتنا گلێشى هاتیه دانان، هه‌روه‌سا ل گه‌له‌ك قه‌زایێن دیتر، و ب تنێ ده‌ڤه‌را ئامێدیێ، بۆ كار و خوزمه‌تگوزاریان ب گشتى ل داویێ یه!
له‌و نها پێدڤى یه، لیژنا ساخله‌میێ ل ئه‌نجوومه‌نێ پارێزگه‌ها دهوكێ، ب رژدى ل سه‌ر ڤى بابه‌تى براوه‌ستن و دووڤچوونێ بكه‌ن و چاره‌بكه‌ن، چونكى ب كێماتى ئه‌ڤه نێزیكى چار ساله، به‌حسێ دانانا كارگه‌ها ڤاڤارتنا گڵیشى دهێته‌كرن ل باژێركێ قه‌دشێ، و ژكارێن فه‌ر و پێدڤیه.
نووترين نووچه
- سەرۆك بارزانی جەژنا قەولتاسی ل كاكەییان پیرۆز دكەت
- ئەمریكا دەستخوەشیێ ل سەرۆك بارزانی دكەت بۆ هنارتنا نوونەرێ خوە یێ تایبەت بۆ سووریێ
- شاندێ دانوستاندكارێ پارتی ل گەل بەرەیێ گەل كۆمبوو
- پێدڤییە بەغدا شایستەیێن دارایی یێن هەرێما كوردستانێ بهنێریت
- مەسرور بارزانی و فالح فەیاز دوپاتی ل گرنگییا هەماهەنگییا ئەمنی د ناڤبەرا هەرێمێ و ئیراقێ دا كر
- ل ئیراقێ هندەك هێز بۆ دژایەتییا قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ یێن دروست بووین
- پشتەڤـانیێ ل بزاڤێن سـەرۆک بارزانی بۆ رۆژئاڤـایێ کـوردستانێ دکـەین
- سەرۆك بارزانی دوپاتی ل ئێكڕێزییا ئالیێن كوردی ل سووریێ كر
- حوكمەتا هەرێمێ ب زەلالی پێگیرییا ب رێككەفتنێن ل گەل بەغدایێ كری
- دڤێت دەستهەلاتا دادوەری رۆلێ خوە د دابینكرنا شایستەیێن دارایی یێن هەرێما كوردستانێدا بگێڕیت
شڤان محه‌مه‌د سه‌لیم
خه‌ونا به‌رهه‌م سالح و خه‌ونا به‌رپرسێن دهوكێ؟
هه‌كه ب تێروته‌سه‌لی ل سه‌ر ڤی بابه‌تی و جوداهیا د ناڤبه‌را پارێزگه‌هان دا باخڤین، ره‌نگه پرتووكه‌كێ ل سه‌ر بنڤیسین. ئه‌ڤجا بلا ئه‌م دكه‌تواری بین و راستیه‌كا ته‌حل دیار بكه‌ین، چونكی یا گه‌هشتیه راده‌یه‌كێ كو پێدڤیه خوه ل سه‌ر بێده‌نگ نه‌كه‌ین و بێژین ئێدی بلا به‌س بیت؟ ئه‌م هه‌موو دزانین، ژ ئه‌نجامێ دو ئیداره‌یێ و جار كابینا حوكمه‌تا پارتی و ئێكه‌تیێ، ئێدی هه‌موو ساله‌كێ كار و خزمه‌تگوزاری و پرۆژێن مه‌زن و گرنگ هه‌رده‌م ل سنوورێ پارێزگه‌هێن هه‌ولێر و سلێمانیێ بووینه؟ ئه‌ڤێ ژ ده‌ڤ خوه نابێژین، به‌لكو به‌رپرسێن بالا ده‌ست د حوكمه‌تێ دا وه‌دبێژن، هه‌روه‌سا گازندا رۆژانه‌یا خه‌لكێ پارێزگه‌ها دهۆكێ یه. چونكی دهۆك به‌راورد دگه‌ل هه‌ولێر و سلێمانیێ یا مه‌غدوره و ڤێ یه‌كێ خه‌لكێ پارێزگه‌هێ دلگران و نه‌ره‌حه‌ت كریه.
ئایا خه‌لكێ دهۆكێ ژی نه‌هه‌ژی پرۆژه و كار و خزمه‌تگوزاریێن گشتی یه؟ كو گه‌له‌ك ژ وان گرێداینه ب ژیان و خۆشی و ساخله‌میا رۆژانه‌یا خه‌لكی ڤه، ل ده‌مه‌كی و دوور ژ هه‌ر مه‌ره‌مه‌كێ، خه‌لكێ دهۆكێ، هه‌ر ژ سه‌ر ده‌مێ رژێما به‌عس گه‌له‌ك قوربانی دایه و نه‌خۆشی برینه و پشتی شه‌رێ تێروَرستێن داعش ب سه‌ر ملله‌تی دا هاتی، رێژا هه‌ره مه‌زنا شه‌هیدان ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ بوویه. ل هه‌مان ده‌می دهۆك ژێده‌رێ ته‌ناهی و ئارامی و پاراستنا كه‌لتورێ پێكڤه‌ژیانێ و پرسێن مرۆڤایه‌تیێ بوویه و ل دۆر پرسا ئێكگرتنا كوردان و سه‌رخستنا پرۆژێ ده‌وله‌تا كوردی و بارودوخ و قه‌یرانا دارایی، جودا ژده‌ڤه‌رێن دی خودان هه‌لویست و خۆراگر بوویه.
دا ل مانشێتێ بابه‌تی بزڤڕین، ل سالا2004ێ دكتۆر به‌رهه‌م سالح سه‌رۆكێ حوكمه‌تا ئیدارا سلێمانیێ بوو، خه‌ونا وی ئه‌و بوو كو پاركه‌كی ب ناڤێ (هه‌واری شار) ل سه‌ر رۆبه‌رێ(4400)دونه‌مێن ئه‌ردی ل دووله رووت ل سلێمانیێ چێ كه‌ت، و پشتی 12سالان ل 22/5/2016ێ، خه‌ونا وی هاتنه بجهئینان، ئه‌ڤ پاركه ب دوه‌م مه‌زنترین پارك ل رۆژهه‌لاتا ناڤین دهێته هژمارتن و ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ ژی د رێزبه‌ندیا (25)ێ دایه.
هه‌تا نها، ب سێ قووناغان كار د ڤـی پاركی دا هاتیه‌كرن، و هه‌تا قووناغا دویێ، پێنچ ملیار دۆلار لێ چووینه، هه‌تا قووناغا دووماهیێ پێدڤی ب شه‌ش ملیار دۆلارێن دی هه‌یه، بۆ ئوتێلا پێنچ ستیر و خوارنه‌گه‌هان و سینه‌مایێ و مێهڤانخانه‌یان. هه‌روه‌كو دكتۆر به‌هه‌م دبێژیت، ئه‌ڤـ پاركه بۆ خۆشگوزه‌رانی و ساخله‌میا خه‌لكێ سلێمانیێ چێ كریه. وی ده‌می رێژا كه‌سكاتیێ ل سلێمانیێ یا كێم بوو. به‌لێ پشتی دروستكرنێ، ب شێوه‌یه‌كێ مودیرن، نێزیكی (3000) جۆرێن نه‌مام و گولان تێدا چاندینه، كو ئێكسه‌ر رێژا كه‌سكاتیێ ژ 9% كریه 12%، و هه‌موو خزمه‌تگوزاری ب سیسته‌مێ ئه‌لكترۆنی رێكخستینه.
ژ ئالیه‌كێ دی ڤه، ده‌مێ كۆمپانیا (ئیعمار) ل 27/10/2013ێ پرۆژه‌یێ (داووون تاوان)، كو بورجێ خه‌لیفه‌یه ل هه‌ولێرێ دروستكری، كو بلندترین بۆرجێ جیهانێ یه، سه‌روكێ حوكمه‌تێ د رێوره‌سمێن ده‌ستپێكا پرۆژه‌ی دا ب پرۆژه‌یه‌كێ گرنگ وه‌سفكر، چونكی دێ ده‌لیڤا كاری بۆ (35) هزاران دابین كه‌ت، ئه‌ڤه ب تنێ دو نموونێن ئاسایی بوون، فه‌رموون دووڤچوونه‌كێ ل هه‌ولێرێ و سلێمانیێ بكه‌ن، ب ده‌هان و ب سه‌دان پارك و جهێن گشتی و كار و پرۆژێن گرنگ و مه‌زن هاتینه ئاڤاكرن و هنده‌ك ژی د ڤێ قه‌یرانێ دا به‌رده‌وام كار ل سه‌ر دهێته‌كرن!. لێ كه‌رتێ تایبه‌ت ل دهۆكێ، گه‌له‌كێ لاوازه و نه ل ئاستێ پێدڤیه، ل ده‌مه‌كی پێدڤی بوو حوكمه‌ت گرنگیه‌كا مه‌زن ب ڤی كه‌رتی بده‌ت. داكو ئه‌ڤـ كه‌رته گه‌شێ بكه‌ت خورت ببیت و پتر ده‌لیڤێن كاری بۆ خه‌لكێ بێكار و ده‌رچووێن زانینگه‌هان په‌یدا ببن، هه‌روه‌كو سه‌رۆكێ حوكمه‌تێ، هه‌ر سال ب هه‌لكه‌فتا ئاهه‌نگا ده‌رچوونێن زانینگه‌هان دبێژیت، نه‌هه‌ر كه‌سێ ده‌ربچیت دێ هێته دامه‌زراندن، داكو بارگرانی ل سه‌ر حوكمه‌تێ دروست نه‌بیت.
ژ ئالیێ هه‌ژاریێ ڤه ل گۆر ئامارێن وه‌زاره‌تا پلاندانانێ، هه‌رده‌م دهۆك ل پلا ئێكێ دهێت، بۆ نموونه سالا 2013ێ، نێزیكی 35 هزار خێزان ل ژێر هێلا هه‌ژاریێ بوون، و ل سالێن به‌ری 2010ێ، رێژا هه‌ژاریێ ل سلێمانیێ 2%، و هه‌ولێرێ 3،7%، و ل دهۆكێ 5،8%بوو. هه‌تا ژلایێ نه‌خوینده‌واریێ ژی دهۆك ل پلا ئێكێ بوو، به‌ری چه‌ندین سالان، سلێمانیێ 22،3%، هه‌ولێر 24،3%، دهۆك 27،2% بوو.
پشتی ڤێ قه‌یرانا دارایی ل كوردستانێ ل ده‌ستپێكا سالا 2014ێ، ب گشتی گه‌له‌ك كار و پرۆژه هاتنه راوه‌ستاندن، لێ ب راستی ل هه‌ولێرێ و سلێمانیێ هنده‌ك پرۆژه نه‌هاتنه راوه‌ستاندن و كه‌تنه د خزمه‌تا وه‌لاتیان دا.
ل دهۆكێ ژی، ئه‌و پرۆژێن گرنگ و فه‌ر كو پلان بۆ هاتبوو دانان و پێدڤی بوو بهێنه ئاڤاكرن، هه‌موو هاتنه راوه‌ستاندن، ب تنێ ئوڤه‌رپاسا K. R. Oنه‌بیت، ئه‌وژی پشتی هند گازندا و گڤاشتنان ب كوته‌ك شیان پیچه‌كێ چێ كه‌ن.
ئه‌ڤـ جوداهیا پرۆژێن ئیدارا هه‌ولێر و سلێمانیێ به‌رامبه‌ر دهۆكێ هه‌یه و به‌رپرسێن ڤان پارێزگه‌هان ب هیڤی و ئومێدن، و به‌رپرس و خه‌لكێ دهوكێ ژی بێ هیڤینه. بۆ نموونه هنده‌ك ژ وان پرۆژیێن گرنگ، ئه‌وێن پلان بۆ هاتیه دانان، نه‌مازه كو گه‌له‌ك ژ وان پرۆژان هێشتا یێن به‌ری قه‌یرانا دارایینه.
1- ماسته‌ر پلان وتلفریكا چیایێ زاوا؟
2- ماسته‌ر پلانا بازارێ دهۆكێ، ل سالا2007ێ هاتیه دانان، كو ببیته بازاره‌كێ پێشكه‌فتی و مودرێن ژ تاخێن (شێلێ، فه‌لا، گرێ باسێ، به‌رۆشكێ، ستی سه‌نته‌ر)؟
3- فرۆكخانا دهۆكێ، كو بریار بوو ل هه‌یڤا ته‌باخا 2015ێ ب دووماهی هاتبا، پاشی كره بریار كو ل حوزه‌یرانا 2016ێ دووماهی هاتبا، كو دا ده‌لیڤا كاری بۆ (8) هزاران په‌یدا كه‌ت!
4- رووبارێ هشكه‌روو، گرنگیا وی و زیانا ساخله‌می و لافاوێن وی، كو رازیبوون هاتبوو و پلان ژی بۆ هاتیه دانان.
5- دهۆكا نوو پشت چیایێ زاوا؟
6- پاركه‌كا مه‌زن و پێشكه‌فتی ل كێڤلا؟
7- ڤه‌گوهاستنا باخچێ گیانه‌وه‌ران بۆ ده‌ڤه‌را ئێتیتێ؟
8- تونێلا چیایێ مه‌تینی ل پشت بامه‌رنێ؟
9- تلفریكا چیایێ گاره‌ی بۆ مه‌تینی؟
10- شوقه بۆ كێم ده‌رامه‌تان، كو ل 12/11/2011ێ، به‌حس دهاته‌كرن، ئانكو به‌ری قه‌یرانا دارایی ب چار سالان!
11- دانانا كارگه‌هه‌كا ڤاڤارتنا گلێشی ل ئامێدیی، چونكی د دیكێلا سۆتنا گلێشێ را خه‌ندقین !
12- ئوڤه‌رپاسا كه‌ی ئار ئۆ.
ژ ئالیه‌كێ دن ڤه ئه‌ڤه دو ساله خۆ فلسه‌ك بۆ گه‌شه‌پێدانا دهۆكێ نه‌هاتیه خه‌رجركرن، ل ده‌مه‌كی 50% ژبۆدجا دهۆكێ بۆ هه‌ولێرێ دهاته خه‌رجكرن، و ل سالێن 2012-2013ێ، نێزیكی 15ملیارێن دهۆكێ، ژ هه‌ولێرێ بۆ دهۆكێ د دیار نینن؟ و هه‌رده‌م ب تنێ پارێ گه‌شه‌پێدانا دهۆوكێ جودا ژ پارێزگه‌هێن دی، ئێكسه‌ر ژ به‌غدا ناهێت و هه‌رده‌م پارێ گه‌شه‌پێدانا دهۆكێ ب تنێ ژ پارێزگه‌هێن دی كێمتره؟ نه‌خاسمه دهۆك ژ هه‌ژی خزمه‌تێن باشتره ژبه‌ر وێ مه‌غدوریا هنده ساله ل دهۆكێ دهێته‌كرن.
بۆچی ئوغلۆی ده‌ست ژكاركێشا؟
به‌ری سالا 2008ێ ئه‌حمه‌د دادوود ئوغلۆ ماموستا بوو ل زانكوَیا مالیزیا، ماموستایه‌كێ به‌رنیاس و گه‌له‌ك زیره‌ك بوو، وخودان چه‌ندین ڤه‌كولین و په‌رتوكیێن سیاسینه ود هه‌مان ده‌م دا ئه‌و چه‌ند سال بوون راوێژكارێ ئه‌ردۆغانی بوو بوَ پرسێن سیاسی و سیاسه‌تا ژده‌رڤه.
سالا 2009ێ، ئه‌ردۆغانی ئوغلۆ كره وه‌زیرێ ده‌رڤه یێ توركیا تاكو سالا 2014ێ، ول سالا2014ێ، د ناڤـ پارتا داد و گه‌شه‌پێدان دا هاته هه‌لبژارتن وه‌كو سه‌رۆك وه‌زیران.
ئه‌ڤه و تاوه‌كو لرێككه‌فتی 5/5/2016ێ، دداخویانیه‌كێ دا ئوغلۆی ب فه‌رمی ده‌ست ژپوستێ خوه وه‌كو سه‌رۆكێ حوكمه‌تێ راگه‌هاند.
پسیار ل ڤێره ئه‌وه، ئه‌رێ ئه‌و چ ئه‌گه‌ربوون، ئوغلۆ ده‌ست ژڤی پوستێ گرنگ به‌رده‌ت، ئایا كی ئه‌گه‌ر بوو ره‌وشا توركیا ب گشتی ب ڤی ئاوایی بگه‌هینیت؟
ل ده‌ستپێكێ دێ بیژین یا ئه‌ردۆغانی دكتاتوری بوو، بكورتی راسته ئه‌ردۆغانی ل سالا 2002ێ، وێڤه توركیا ب هه‌موو لایه‌كێ گوهارت و خوه‌شگوزه‌رانی بوَ تاكێ تورك په‌یداكر، و توركیا ژ ڤی ده‌ستی بره ڤی ده‌ستی، سێ خولان ما دحوكمیدا و خه‌لكێ توركیا ژدل حه‌ش ئه‌ردۆغانی دكه‌ن و سوپاسیا وی دكه‌ن.
لێ ژ لایێ سیاسیڤه و مانا وی ل سه‌ر حوكمی و نیازێن وی یێن نه‌باش یێن ده‌ستهه‌لات و حوكمه‌كێ به‌رده‌وام ب سولتان، بتایبه‌ت گوهارتنا سیسته‌مێ سه‌رۆكاتیێ ژ په‌رله‌مانی بوَ سه‌رۆكاتی، د چارچووڤێ سیسته‌مه‌كێ ب ناڤـ دیموكراسی دا و دگه‌وهه‌ردا به‌ر ب دیكتاتۆریێ ڤه‌چوو.
بوَ نموونه، ئه‌ردۆغانی ئوغلۆ توومه‌تبار كر ب دانا رێنمایان بوَ فروَكه‌ڤانێ توركی، ژبوَ ئێخستنا فروَكا شه‌ركه‌را رووسیا f16 ژجورێ ئێس24، ئه‌وا هاتیه ئێخستن ل سپێده‌هیا روژا 24/11/2015ێ ل سه‌ر سنوورێ سوریا، كو ئه‌ڤه بویه ئه‌گه‌رێ قوتكرنا په‌یوه‌ندیان ب ئێكجاری دگه‌ل توركیا.
ل رێككه‌فتی 29/11/2015ێ، پوتینی دمه‌رسومه‌كی دا بریار دا ئابلوَقێن ئابووری بدانیته سه‌ر توركیا و ئه‌ڤێ چه‌ندێ زیانه‌كا مه‌زن گه‌هانده ئابوورێ توركیا، بۆ نه‌موونه:
فه‌ره ئاماژێ بهنده‌ك زه‌ره‌ر و زیانان بده‌ین، ل29/2/2016ێ، دا رێڤه‌به‌ریا گومركان ل ئیسته‌نبولێ راپورته‌ك به‌لاڤكر، سه‌باره‌ت رێژا زیانا بازرگانیا توركیا دگه‌ل وه‌لاتێ رووسیا، تێدا هاتبوو رێژا هاورده‌كرنێ13%هاتیه كێمكرن، ئانكو برێژا 3ملیار و نیڤ دولاران زیان ب توركیا كه‌فت، وبرێژا 9ملیار دولاران ژهنارده‌كرنێ كو نوكه راوه‌ستیایه هه‌مبه‌ر به‌ری تێكچوونا په‌یوه‌ندیان زیان ب توركیا كه‌فتیه ب تایبه‌ت كه‌رتێ گه‌شتوگوزارێ دهێته چاڤه‌رێكرن كو رێژا بێكاریێ ل ڤی كه‌رتی بگه‌هیته 500هزار كرێكاران. ئالۆزیا سیاسه‌تاده‌رڤه یا ئاكپارتی و ژبلی ئالۆزیێن ناڤخوه و نه‌مانا پرۆسا ئاشتیێ و سنگه پێ بوونا وه‌رارا ئابوورێ توركیا، بۆ چاره‌سه‌ر كرنا ڤان كێشا ئاكپارتی ل 4/5/2016ێ، ل ئه‌نقه‌رێ كومبوونه‌كا به‌رفرهه به‌ست و گه‌له‌ك بریار هاتنه دان و ژ وان كێمكرنا ده‌ستهه‌لاتێن سه‌رۆك وه‌زیران، له‌و دجهدا بوَ جهێ نه‌رازیبوونا ئوغلۆی و هنده‌ك كه‌سایه‌تیێن ناڤدارێن وێ پارتێ.
ئه‌ردۆغان بزاڤێ دكه‌ت هه‌موو ده‌ستهه‌لاتان بكه‌ته د ده‌ستێ خوه دا، ئێدی هه‌ر كه‌سێ ببیت سه‌رۆكێ حوكمه‌تێ دداهاتیدا، نه‌شێت به‌رده‌وامیێ ب ده‌ستهه‌لاتیێن خوه بده‌ت.
ژ لایه‌كێ دیترڤه، هه‌ر ل ده‌ستپێكێ هزرێن وان دگه‌له‌ك پرساندا هه‌ڤدژ بوون، بتایبه‌ت ل سه‌ر سه‌رۆكاتیێ و ده‌ستهه‌لاتان، هه‌روه‌كو لاپه‌رێ بناڤـ و ده‌نگێ توركیا یێ بناڤێ( تیلیكوم فایل) ژی ئه‌ڤـ راستیه دیاركری.
ئه‌ردۆغانی ئوغلۆ توومه‌تباركر ب شكه‌ستنا سیاسه‌تا ده‌رڤه یا توركیا نه‌خاسمه ژلایێ سوریا ڤه، بتایبه‌ت ژی ده‌مێ ئوغلۆ وه‌زیرێ ده‌رڤه یێ توركیا.
ئه‌گه‌ره‌كێ دیتر، یێ ده‌ست ژكاركێشا ئوغلۆی ئه‌و بویه، كو ئوغلۆی دڤیا پارێزبه‌ندیێ ل سه‌ر (80)په‌رله‌مانتارێن ئاكپارتی راكه‌ت، وه‌كو ده‌ستپێكه‌ك بوَ راده‌ستكرنا وان بوَ دادگه‌هێ، ب توومه‌تا گه‌نده‌لیێ.
لێ د هه‌مان ده مدا ئه‌ردۆغانی ب توندی و بهێز دژی ڤێ پێنگاڤا ئوغلۆی راوه‌ستییا ، بتایبه‌ت گه‌له‌ك ژ وان په‌رله‌مانتاران نێزیكێ ئه‌ردۆغانی بوون، و ئه‌ڤه ده‌ستپێكه‌ك بوو، بوَ هه‌بوونا ناكوَكیان.
د سیاسه‌ت و ئیستیراتیجیه‌تا ئوغلۆی دا، ئه‌و بوو كو توركیا بوَ خالا زیرو ئاریشه(صفر مشاكل) دگه‌ل جیرانا بزڤرینیت، و توركیا گه‌هانده رێزا 17ێ، ژبهێزترین ئابوور ل جیهانێ.
لێ دیسان ژبه‌ر مایتێكرن و سیاسه‌تا ئه‌ردۆغانی شكه‌ستن ب خه‌ون و خه‌یالێن ئوغلۆی ئینا.
ئوغلۆی گه‌له‌ك حه‌سدكر توركیا یا بێ ئاریشه بیت، ژهه‌موو لایه‌كێ ڤه ژناڤخو و ژده‌رڤه ژی، ب تایبه‌ت چاره‌كرنا پرسا كوردی و پرسا ئازادییا روژنامه‌گه‌ری، چنكو ئوغلۆی دڤیا توركیا گه‌له‌ك نێزیكی چوونا دناڤـ ئێكه‌تیا ئه‌وروپا دا بكه‌ت، لێ دیسان سیاسه‌تا تاكره‌وانه‌یا ئه‌ردۆغانی نه‌هێلا ئوغلۆ ڤێ ئێكێ بكه‌ت؟
هه‌موو لڤین و ئوپه‌راسیوَنیێن سوپایی، ئه‌ڤجا ل باكوور یان ل سه‌ر سنوورێ سوریا بن، ل شوونا ب فه‌رمان و راسپاردا ئوغلۆی بن وه‌كو سه‌رۆك وه‌زیران، لێ ب فه‌رمانا ئه‌ردۆغانی بوون، و ئوغلۆ وه‌كو شكل سه‌رۆك وه‌زیران بوو.
د سه‌ر ڤان كێشه‌یان را یا پتر ئه‌ردۆغان نه‌ره‌حه‌ت كری، ئوغلۆی داخازا لیبورنیێ و سه‌ره‌خووشی ل ئه‌رمه‌نان كر، ب هه‌لكه‌فتا كومكوژیا ئه‌رمه‌نان ل سالیێن 1915-1918، كو نێزیكی ملیون و نیڤا هاتبوون كوشتن ل سه‌ر ده‌ستێ عوسمانییان، كو ئه‌ڤێ چه‌ندێ وه‌ك ته‌شهیر ب گه‌لێ تورك و ئه‌تاتوركی ناڤكر.
مه‌ترسیا ڤێ ناكوكیا ئه‌ردۆغانی و ئوغلۆی، ئه‌ڤا دهێته وه‌سف كرن ب (زیلزال) یان ب (كوده‌تایا قه‌صرێ) د ده‌مه‌كی دایه كو توركیا یا د گه‌له‌ك قه‌یرانان دا دبوریت، هه‌روه‌ك مه به‌ری نها ئاماژه پێدای.
ئه‌ڤه و گه‌له‌ك ناكوَكی و كێشه‌یێن دیتر، له‌و بڤان هه‌موو توومه‌تان و ده‌ستویروه‌دانیێن به‌رده‌وام، بوَ ماوێ چه‌ندیین سالان، ئوغلۆی گه‌له‌ك هه‌دار كێشا، لێ هه‌رل دووماهیێ نه‌چار بوو ده‌ست ژ پوَستێ خوه به‌رده‌ت.
له‌و ل رێككه‌فتی 4/5/2016ێ ناما ده‌ست ژكاركێشانا خوه پێشكێشی ئه‌ردۆغانی كر، دكونفرانسه‌كێ دا راگه‌هان و بریار دا، كو ئه‌و بوَ كونگرێ پارتا داد و گه‌شه‌پێدان، كو بریاره ل 22ێ ڤێ هه‌یڤێ بهێت به‌ستن، خوه كاندید نه‌كه‌ت بوَ سه‌رۆكاتییا حوكمه‌تێ.
ل دوماهیێ پسیاره‌ك دهێت پێش، سه‌باره‌ت پاشه‌روژا ئوغلۆی، هه‌رچه‌نده تا نها نه‌یا ئێكلاكریه، كا ئایا دێ نهوَ پاش ڤه ئوغلۆ چ كه‌ت؟
هند بوَچوون دبێژن دێ ژڤریت زانكویێ و وانه‌یان بێژیت، و هنده‌ك ژی دبێژن دێ پارته‌كێ پێكئینیت دناڤـ پارتا ده‌ستهه‌لاتدا، وناڤـ و نیشانیێن سه‌رۆكاتیا وی دێ بنه زیر و ئاریشه، ئانكو توركیا بوَ به‌ری سالا 2010ێ بزڤرینیت.
هوین دزانن بۆچی توركیا هێزا خوه ئینایه ده‌ردووریێن نه‌ینه‌وا ؟
عێراق ئه‌و وه‌لاتێ سنووره‌كێ هه‌ڤپشك هه‌ی دگه‌ل وه‌لاتێ توركیا بدرێژاهیا(352)كیلومه‌تران بوَ ماوێ(91)سالان په‌یوه‌ندی دگه‌لێك هه‌نه، ئێكه‌م جار په‌یوه‌ندیێن وان ل سالا1926ێ، لسه‌ر باشتركرنا جیرانیێ ده‌ستپێكرن، و بوَ ئێكه‌م جار توركیا دانپێدان ب حكومه‌تا عێراقێ كر ل سالا 1927ێ، و دووڤدا هه‌ردوو وه‌لاتان ژئیمزاكرنا رێككه‌فتنان و چوون بوَ ناڤـ هاوپه‌یمانان، دانپێدانێن توركیا بوَ حكومه‌تێن ئێك لدووڤـ ئێكێن عێراقێ، و سه‌ره‌دانیێن فه‌رمی بوَ هه‌ڤدوو، دڤان سالاندا بوون(1929، 1931، 1927، 1941، 1946، 1955، 31ته‌مووزا 1958ێ، 1965، 1972، 1976، 1984ێ، 1986، 1990_2003، 2007، 2014).
بكورتی پشتی ئوَسمانییان (ویلایه‌تا نه‌ینه‌وا)ژده‌ست دایی ل 16كانونا سالا 1925ێ، ئه‌وژی پشت به‌ستن لسه‌ر راپورتا وێ لژنا ده‌ولیا بێ لایه‌ن كری، ئه‌وا سه‌ره‌دانا نه‌ینه‌وا كری و ریفراندوَم كری، ئه‌وا هاتیه پێكئینان ل سالا 1924ێ، ژلایێ ئه‌نجوومه‌نێ كوَمه‌له‌یا نه‌ته‌وی(مجلس عصبه الامم)ڤه. هه‌رچه‌نده توركیا تا نها ژی یا نه‌رازیه ژده‌ست دانا ویلایه‌تا نه‌ینه‌وا، چنكو دگه‌له‌ك هه‌لكه‌فت و هه‌ڤ دیتنان دا ل گه‌ل حكومه‌تێن ئێك ل دووڤـ ئێكێن عێراقێ دا، دووباره به‌حسێ ویلایه‌تا نه‌ینه‌وا هاتیه كرن، باشترین به‌لگه ژی، ده‌مێ رابوونا شوره‌شا ته‌مووزا(14)ته‌مووزا سالا 1958ێ، توركیا ڤیا مایتێكرنێ دكاروبارێت عێراقێ دا بكه‌ت، بتایبه‌ت وه‌كو لێزڤرینه‌ك بوَ پرسا ویلایه‌تا نه‌ینه‌وا بكه‌ته‌ڤه، له‌و ئه‌م دشیێن بێژین بشێوه‌یه‌كێ نه‌یێ ئێكسه‌ر توركیا هه‌ر ژكه‌ڤندا، دبێژیت كو هه‌ر چه‌نده تا نها ژی ویلایه‌تا نه‌ینه‌وا یا مه‌یه و دزڤریت بوَ سه‌ر ده‌مێ ئوَسمانیان.
لێ ب هوَشداریا سوڤیه‌تا به‌رێ و لژێر فشارا ئوَپوَزسیوَنا ناڤخوه‌یا توركیا، و وان ئاموژگاریێن ئه‌مریكا داینه توركیا، نه‌هێلا توركیا ڤێ پێنگاڤێ بهاڤێژیت.
ئه‌ڤجا توركیا لشونا مایتێكرنێ د عێراقێ دا بكه‌ت، دانپێدان ب حكوومه‌تا عێراقێ یا نوو كر ل 31ێ ته‌مووزا سالا 1958ێ.
ژلایه‌كێ دیترڤه، هه‌بوونا قونسلخانه و نوونه‌راتیێن وه‌لاتان، هه‌رده‌م بنگه‌هێ سه‌ره‌كی، ل پایته‌ختێ وێ هه‌رێمێ یان وێ ده‌وله‌تێ دایه. لێ مه دیت بنگه‌هێ(49)دبلوماتكارێن وه‌لاتێ توركیا، ل پارێزگه‌ها نه‌ینه‌وا بوون، ئه‌ڤه دده‌مه‌كێ دایه، كو ئه‌و پارێزگه‌هه نه پایته‌ختێ عێراقێ یه؟
ئێك ژخالێن بووینه ئه‌گه‌رێ، تێكچوونا په‌یوه‌ندیێن عێراقێ و توركیادا د مێژوویا نێزیكی(91)سالاندا، ئه‌وژی هه‌بوونا چه‌كدارێن پارتا كاركه‌رێن كوردستانێ بوویه، ل هنده‌ك ده‌ڤه‌رێن چیایی ل كوردستانا باشوور( باشوورێ عێراقێ) بوَ ماوێ نێزیكی(31)سالایه.
ژبوَ ڤێ مه‌ره‌مێ، و ژئه‌نجامێ سیاسه‌تا خوه‌یا سه‌ركه‌فتییانه، حكومه‌تا توركیا سه‌باره‌ت رووبروو بوونا ب زاراڤێ درێككه‌فتنێ دا هاتی ل 15كانوونا ئێكێ یا سالا 1984ێ((تیروَرست(په‌كه‌كه)و هه‌موو ئه‌و چه‌كدارێن و تیروَرستێن دڤێن تێكدانێ بكه‌ن))شیا وێ رێككه‌فتنێ هه‌موار بكه‌ت ل رێككه‌فتی 29/9/2007ێ.
ئه‌ڤجا توركیا دشێت ب بهانه‌یا رووبروو بوونا تیروَرستان و نه‌هێلانا وێ مه‌ترسیا لسه‌ر وه‌لاتێ خوه ل گۆڕه‌ی وان رێككه‌فتنێن هاتینه كرن د ناڤبه‌را توركیا و عێراقێ دا لسه‌ر پرسا ئه‌منیا سنووریا وه‌لاتێ خوه، بكه‌ته بهانه و بسه‌ر ئه‌ردێ عێراقێ ڤه بهێت.
توركیا یا رژده ژ عێراقێ نه‌ده‌ركه‌ڤیت، چنكو بهزرا من توركیا بنیازه د نه‌خشێ نوویێ روَژهه‌لاتا ناڤین و سووریا و بتایبه‌ت د عێراقێ دا، دیسان دوباره ده‌ستێ خوه دانیته سه‌ر ویلایه‌تا نه‌ینه‌وا ڤه.
ژ لایه‌كێ دیترڤه هه‌رده‌م توركیا گازنده ژعێراقێ هه‌یه، سه‌باره‌ت كوشتن و بنپێكرنا مافێن(توركومانان) ل هه‌موو عێراقێ و بتایبه‌ت ل پارێزگه‌ها نه‌ینه‌وا، ئه‌ردووغان خه‌و ب پارێزه‌رێ توركومانان ددانیت، و ب مافێ خوه دبینیت، ژبوَ پاراستنا مافێن توركومانان، مایتێكرنێ هه‌تا ژلایێ له‌شكه‌ری ڤه‌ژی د عێراقێ دا بكه‌ت.
ل سه‌ر ده‌مێ سه‌ددامی ژی توركیا گازنده ل عێراقێ دكرن بدابینكرنا مافێن توركومانان، له‌و جاره‌كێ جێگرێ سه‌ددامی تاها یاسینی گوتبوو، هه‌كه توركیا هندا خه‌مگینه لسه‌ر مافێن توركومانان، دێ هه‌موویان كه‌ینه دقه‌لابه‌كێ دا و بوَ توركیا دێ ڤرێكه‌ین، له‌و د دوماهیك سه‌ره‌دانا خوه دا عه‌بادی بوَ توركیا، راسته سیاسه‌ته، لێ ئوغلوی گوتێ: “په‌یوه‌ندیێن مه لسه‌ر ده‌مێ سه‌ددامی هند دباش نه‌بوون”.
ئه‌گه‌ر توركیا راسته دڤێت رووبروو بوونا داعشێ ببیت ب زه‌مینی، و خێرا عێراقێ بڤێت، ئه‌ڤروَ سێ چارێكێن ئه‌ردێ عێراقێ لبن كوَنتروَلا داعشێ دایه، بلا بچیته پارێزگه‌ها روومادی و گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن دیتر، دگه‌ل حكوومه‌تا عێراقێ به‌شداریێ دپروسێسا رزگاكرنا وان ده‌ڤه‌رداندا بكه‌ت؟
پرسا كێشه‌یا ئه‌ردی د دمێژوویا دوو یان سێ وه‌لاتان دا، چ جاره‌كێ ب هێزێ چاره‌نه نه‌بوویه، و هه‌كه برێكێن دیالوَگێ ده‌ستووران ژی هاتبیته چاره‌كرن، لێ هه‌ر ئه‌و وه‌لاتیێن ئه‌و ئه‌ردێ ناكوَكی لسه‌ر هه‌ی و ب ئه‌ردێ خوه دزانن، هێشا دلێ ب دووڤه‌یه و هه‌رده‌م ل رێیه‌كێ دگه‌رهیت بوَ زڤڕاندنا وی ئه‌ردی.
بوَ نموونه، ده‌ڤه‌رێن كوردستانی یێن ناكوَكی لسه‌ر هه‌ی، د ناڤبه‌را حكومه‌تا عێراقێ و كوردستانێ دا به‌ندێ(140)ئه‌ڤه نێزیكی(4) سالایه نه‌هاتیه چاره‌كرن، و پرسا ناكوَكیا ئه‌ردێ فله‌ستینێ و ئیسرائیلێ، ئه‌ڤه نێزیكی(47)سالایه نه‌هاتیه چاره‌كرن، و پرسا قوبرسێ و پرسا راكرنا ده‌ستێ توركیا ل سه‌ر ده‌ربه‌ندێن(بسفور و ده‌رده‌نیل)، و هه‌لوه‌شاندنا په‌یماننامه‌یه‌كێ دگه‌ل توركیا ل سالا 1925، ئه‌ڤا هاتیه نووكرن ل سالا1935ێ، و داخواز ژ توركیا هاته كرن كو ده‌سبه‌رداری ده‌ڤه‌رێن(قارص و ئه‌ردهان) بو (ئه‌رمینیا و جورجیا) یێن سوڤیه‌تا به‌رێ، و بده‌هان كێشه و ئالوَزیێن دیتر یێن ئه‌دری باتیبه‌ت د شه‌رێ جیانیێ دووێ دا.
ئاڵایێ كوردستانێ، هێمایێ جڤاكێ كوردستانێ یه
ئاڵا ئه‌و هێمایێ هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كێ یان هه‌ر دینه‌كێ و هه‌ر قه‌واره‌یه‌كێ رامیاری یان د چارچوڤێ رێكخستنه‌كا ده‌ست نیشان كری دا، و هه‌ر وه‌لاته‌كێ ب روودان و هزرێت جودا جودا ئاڵا بۆ خوه چێكرینه و هه‌ر وه‌لاته‌كی یان هه‌رێمه‌كێ ب ئاڵایێ خوه دهێته نیاسین، ئاڵایی پیروَزی و گرنگیه‌كا مه‌زن هه‌یه د ناڤـ هه‌ر ده‌وله‌ته‌كی دا چنكو هه‌ر رێزگرتنه‌ك یان هه‌ر بێ رێزیه‌ك و رێسواركرنه‌ك بوَ وێ ده‌وله‌تێ یان وی قه‌وارێ رامیاری ئاڵا دبیته ئارمانجا سه‌ره‌كی. هه‌روه‌سا ئاڵایی روله‌كێ مه‌زن هه‌یه د مێژویا هه‌ر مروڤه‌كی دا یا جڤاكی و رامیاری كو هه‌رده‌م د ناخ و هزرا مروَڤی دایه و جهێ رێزگرتنێ یه ل ده‌ف هه‌ر تاكه كه‌سه‌كێ وی وه‌لاتی ودمێژویا نه‌ته‌وه‌یان دا. گه‌له‌ك روودانێن مه‌زن رووداینه كو گرێدایی ب ئاڵایی ڤه بوون، بگه‌له‌ك شێوازان ره‌فتار دگه‌ل ئاڵایی هاتیه كرن، ل هه‌موو وه‌لاتێن جیهانێ گرنگیه‌كا مه‌زن دده‌نه ئاڵایێ وه‌لاتێ خوه، ل پرانیا وه‌لاتێن جیهانێ یاسایێن تایبه‌ت ب ئاڵایی ڤه ده‌ركرینه، ئه‌و روَژا ساخكرنا ئاڵایێ وه‌لاتێ خوه ب روَژه‌ك پر پیروَز و گرنگ ددانن و ل سه‌رانسه‌ری وه‌لاتێ خوه ئاهه‌نگ و چالاكیان دگێرن و ئاڵایی ل هه‌موو دام و ده‌زگایێن حكومه‌تێ نوو دكه‌نه‌ڤه و ژبه‌ر پیروَزیا وی ئاڵایی هه‌ر كه‌سێ وی ئاڵایی بسوَژیت یان بدرینیت ب توندی دهێته سزادان. ئاڵایێ كوردستانێ ژی كو هێمایێ هه‌موو نه‌ته‌وا كورده ل ژێر وی ئاڵایێ پیروَز دژین، كوردێن باكوور و باشوور و روَژهه‌لات و روَژئاڤا و ل هه‌ر وه‌لاته‌كێ كورد لێ هه‌بن. ئاڵا بوَ ئێكه‌م جار ل ده‌ستپێكا سالێین بیستان دا بوو، و ئێكه‌م جار پارته‌كا كوردستانی ل باكوورێ كوردستانێ، بكار ئینایه ده‌مێ داخوازا مافێ چاره‌نڤیس كری، ئه‌وژی پارتا (خوویبون) بوو كو بزمانێ عه‌ره‌بی(الاستقلال) گه‌له‌ك ژێده‌ر بو مه دیاردكه‌ن، كو گه‌له‌ك ژكه‌ڤندا كوردان ئاڵا هه‌بووینه، وه‌كو ئاڵایێ كاوه‌یێ ئاسنگه‌ر، و ئاڵایێ زه‌رێ سه‌لاحه‌ددینێ ئه‌یووبی ل سالا(1137 1193)ێ، وگه‌له‌ك ئاڵایێن دیتر. لێ ئه‌و ئاڵایێ كوردستانێ، ئه‌وێ نوكه بوَ هه‌ر چار پارچێن كوردستانێ، بوَ ئێكه‌م جار وبه‌ری69سالان، و دروَژه‌كا وه‌كو ئه‌ڤرودا17/12/1946ێ، د ئاهه‌نگه‌كا جه‌ماوه‌رییا به‌رفره‌هدا و ل كوردستانا روَژهه‌لات ل ده‌مێ كومارا كوردستانێ هاتیه راگه‌هاندن ئه‌ڤ ئاڵایێ نوكه لێ هاته بلندكرن، ب شێوه‌یه‌كێ فه‌رمی و ل سه‌ر ده‌ستێ شه‌هیدێ پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د ل رێكه‌فتی 22/1/ 1946ێ، ل كومارا كوردستانێ مهابادێ ئاڵایێ كوردستانێ هاته بلندكرن، و پاشان پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د ئه‌و ئاڵا راده‌ستی بارزانیێ نه‌مر كر. هه‌ر ل وی ده‌می و تا نوكه ب سه‌دان گه‌نجێن كوردان قوَربانی ب ژیانا خوه دایه ژبوَنا بلند راگرتنا ئاڵایێ كوردستانێ، لێ مخابن هه‌رده‌م دوژمنێن ره‌گه‌زپه‌رستێن ملله‌تێ كورد ل هه‌ر چار پارچێن كوردستانێ، رێنه‌دایه ئاڵایێ جوانێ كوردستانێ بهێته بلندكرن وه‌كو كوردستانا روَژهه‌لات و روَژئاڤا و باكوور، بو نموونه لرێكه‌فتی 26/8/2014ێ، حكوومه‌تا ئیرانێ هاولاتیه‌كێ كوردێ روژهه‌لات ب(6)هه‌یڤان حوكم كر، ژبه‌ركو وی هاولاتی، ئاڵایێ كوردستانێ دانابوو سه‌ر گوَڕێ كورێ خوه یێ شه‌هید، به‌لێ ئه‌ڤروَ ئه‌و روَژ هات ئاڵایێ كوردستانێ بهێته بلند كرن،ل هه‌رچار پارچێن كوردستانێ و ل هه‌موو ئه‌و ئه‌ردێن كورد لێ دژین ل هه‌موو جیهانێ. لێ دوژمنێن گه‌لێ كورد هه‌ر ژ كه‌ڤندا بێرێزی ل ئاڵایێ كوردستانێ كرنه و ئه‌وا ل كه‌ربه‌لا روودای هه‌ر درێژه‌پێدانا وێ دوژمنكاریێ یه و چ كارتێكرنێ ل پاشه‌روَژا ئیرادا ملله‌تێ ڤی ئاڵایی ناكه‌ت. ژبه‌ر گرنگی و پیرۆزیا ئاڵای په‌رله‌مانێ كوردستانێ یاسایه‌كا تایبه‌ت ب ئاڵایێ كوردستانێ ڤه ده‌ركر، ل ژێر یاسایا هژمارا(14)یا سالا 1999ێ، كو ژ(10 )به‌ندان پێكدهێت، یا فه‌ره ئاماژێ ب هنده‌ك به‌ندێن سه‌ره‌كی یێن ڤێ یاسایێ ژبوَ خانده‌ڤان و به‌رژه‌وه‌ندیا گشتی بده‌ین. ل گوَر به‌ندێ(1) برگا(1-4): ئاڵایێ كوردستانێ، ب سێ ره‌نگان پێك دهێت ئه‌و ژی ره‌نگێ سوَر كو هێمایێ فیدایێ و خوینێ یه و ژبونا ئازادیێ و سه‌ربه‌خوَبوونێ و هه‌ر دبه‌رده‌وامبوونێ دایه، و ره‌نگێ سپی هێمایێ ئاشتیێ و ئه‌مانه‌تێ یه، و ره‌نگێ كه‌سك هێمایێ سروشتێ كوردستانێ یه و دروشمه‌ك ل نیڤا ئاڵاییه وه‌كو چاڤێ روژێ ب ره‌نگێ زه‌ر كو هێمایێ ئاینێن كه‌ڤن دده‌ت یێن كوردان وچاڤێ روژێ 21 تیشك هه‌نه كو ژمارا 21 ده‌لاله‌تێ 21ێ، ئادارێ دده‌ت كو روژا جه‌ژنا ملله‌تێ كورده و هه‌روه‌سا ژمارا 21 ژ ژمارێن پیروَزن د ئاینێ زه‌رده‌شتیان دا. به‌ندێ(2): ئه‌و جهێن كو ئاڵا لسه‌ر دهێته بلندكرن، د ناڤـ په‌یره‌وه‌ی دا دهێته دیاركرن. به‌ندێ (3): بلند راكرنا ئاڵایی، دڤێت لده‌مێ روژ هه‌لاتنێ بیت، و ئینانه خارا ئاڵایی دڤێت ل ده‌مێ روَژ ئاڤا بوونێ بیت. به‌ندێ (4): دروستكرن و چاپكرن و به‌لاڤكرنا ئاڵایی، دڤێت ب رازه‌مه‌ندییا وه‌زاره‌تا ره‌وشه‌نبیری بیت. به‌ندێ (5): نابیت دهه‌لكه‌فتنیێن نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی و ئاهه‌نگاندان، ئاڵا بهێته بلند كرن یا بهێته بكارئینان، ئه‌گه‌ر هات و یێ پیس و دریایی بیت، یان ره‌نگێن وی ژێ چووبن. به‌ندێ(6): ئاڵایێ كوردستانێ دێ هێته بلندكرن، مل ب ملێ ئاڵایێ عێراقێ، د وان هه‌لكه‌فتنیێن ئاڵایێ عیراقێ تێدا دهێته بلندكرن، ئه‌ڤه هندی ل عێراقێ سیسته‌مێ فیدرالیه‌تێ بهێته چه‌سپاندن، تاوه‌كو چاره‌سه‌ركرنا كێشا كوردان ل عێراقێ. په‌رله‌مانێ كوردستانێ ل رێكه‌فتی 17/12/ ل هه‌ر ساله‌كێ ده‌ست نیشان كر بوَ ساخكرنا روَژا ئاڵایێ كوردستانێ، ل 11ێ تشرینا دووێ یا سالا 1999 ده‌نگدان ل سه‌ر یاسایا روَژا بلندكرنا ئاڵایێ كوردستانێ هاته دان، و ل گوَر به‌ندێ(9) پێدڤییه ل سه‌ر حكوومه‌تێ ڤێ یاسایێ جێبه‌جێ بكه‌ت، و هه‌ر سال ب ڤێ هه‌لكه‌فتێ روَژا ئاڵایێ كوردستانێ بهێته ساخ كرن ب چه‌ند كار و چالاكیان ژلایێ گروَپ و تیمێن تایبه‌تمه‌ند ب ئاڵایی ڤه ل كوردستانێ. به‌لێ ب هزرا من و ژبه‌ر پیروَزیا ئاڵایی گه‌له‌كا فه‌ر و پێدڤییه هه‌رده‌م بایه‌خ و گرنگیێ بده‌ینه ئاڵایێ كوردستانێ نه‌به‌س د ڤێ روژێ بتنێ دا، چنكو مخابن هه‌تا نوكه‌ژی دێ بینی ل گه‌له‌ك فه‌رمانگه‌ه و قوتابخانان و ل هه‌ر جهه‌كێ دیتر ئاڵا به‌روَڤاژی دهێته هه‌لاویستن یان هاتیه دڕاندن یان پیس بوویه بێی كو ئه‌و هه‌ستا نه‌ته‌ویی ل ده‌ف مه هه‌بیت ئه‌م بگوهوَڕین یان ل جهه‌كێ ژ هه‌ژی دانین. ژبه‌ر ڤێ یه‌كێ ئه‌نجوومه‌نێ وه‌زیران ل رێكه‌فتی 22/10/2013ێ، برێكا نڤیساره‌كا گشتاندنێ دا گوت: فه‌رمانگه‌هێن حكومه‌تێ نوزانن ئاڵایی دروست بلند بكه‌ن و بریار دا ئاڵایێن ل سه‌ر بانیێن هه‌موو فه‌رمانگه‌هان بهێنه وه‌كهه‌ڤكرن و ب پێدڤی زانی رێنوَمایی بوَ دروست بكارئینانا ئاڵایی بهێنه ده‌ركرن و ئه‌گه‌رێ ده‌ركرنا رێنوماییان بوَ وێ چه‌ندێ ڤه‌گه‌راندن ئه‌نجوومه‌نێ وه‌زیران كو تا نوكه پرانیا دام و ده‌زگایێن حكومه‌تێ ئه‌ته‌كێتێن دروست بكارئینانا ئاڵایی نوزانن، و هه‌روه‌سا خراب بكار ئینان و پیسبوون ونه‌وه‌كهه‌ڤیا ئاڵایان ، و دانانا وان ل جهێن نه ژهه‌ژی ڤه‌گه‌راند و خواست ژی كو هه‌موو دام و ده‌زگایێن حكومه‌تێ ب به‌رپرسیارانه سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل ئاڵایی بكه‌ن.
شاشیێن قانوونی لده‌ف هنده‌ك په‌رله‌مانتار و روژنامه‌ڤانان
ره‌نگه یا ئاسایی بیت هندك جاران شاشیێن ته‌كنیكی یان یێن رێنڤیسی، د روژنامه‌یێن روژانه‌دا ببینی. لێ به‌لاڤكرنا مانشێت و بابه‌تێن قانوونی، یێن شاش و نه‌دروست، نه‌وه‌كو چو شاشیێن دیتره، چونكی شاش به‌لاڤكرنا پێزانین و به‌ند و تێكست و حوكمێن قانوونی، ژلایێ روژنامه‌ڤان و نڤیسه‌ران ڤه، دێ كارتێكرنێ، ل جڤاكی و رایا گشتی كه‌ت د ره‌وشه‌نبیریا قانوونی دا.
روژنامه‌ڤانان دڤێت یێ پشت راست بیت ده‌مێ نووچه‌یان دنڤیسیت و ب تایبه‌تی ژی د وارێ نڤیسینا مانشێتاندا یێ ده‌قیق بیت. ل دوربه‌ند و تێكستێن قانوونی پێدڤی یه دووفچوونێ بكه‌ت و پسیار بكه‌ت، ژ بو هندێ ئه‌و نووچه و پروژه قانوون ب دروستاهی بهێته به‌لاڤكرن، دا كو وه‌لاتی ب شێوه‌یه‌كێ راست و دروست، ژلایێ قانوونی ڤه مفایی ژ وێ قانوونێ، بریارێ، یان رێنمایێ وه‌رگرن.
لڤێره دێ به‌حسێچه‌ند شاشیان كه‌ین كو د رۆژناما ئه‌ڤرۆ دا به‌لاڤ بووینه:
1-هه روه‌كو دوێنه‌ی دا یێ دیار، د مانشێته‌كێ رۆژناما ئه‌ڤرۆ دا هاتیه هه‌ر كه‌سێ بێرێزیێ به‌رامبه‌ر پیروزیێن ئایینی بكه‌ت، دێ ب(5)ملیون دیناران هێته غه‌رامه‌كرن؟ یان گه‌له‌ك جاران دێ بینی، یێ نڤیسی ب هنده سالان دێ هێته سزادان یان زیندانكرن؟
راسته لڤێره، روژنامه‌ڤانی یێ دایه دیاركرن، كو ئه‌ڤه گوتنا په‌رله‌مانتاری یه، لێ گه‌له‌ك جاران، منێ دیتی روژنامه‌ڤانی بخو یێ گوتی یێ فلان سه‌رپێچیێ بكه‌ت، دێ ب هنده پاره‌ی هێته غه‌رامه‌كرن، یان هنده سالان دێ هێته زیندانكرن، ئه‌س دبێژمه ڤان روژنامه‌ڤانان، ل دووڤ دارشتنا نووچه‌یێ هه‌وه ئێك، هه‌وه ل جهێ په‌رله‌مانی ئه‌و پرۆژه قانوونه په‌سه‌ندكر، دوو هه‌وه خو كره دادوه‌ر و ئه‌و سزایه ژی ل سه‌ر وه‌لاتیان یان وه‌لاتیه‌كێ جێبه‌جێكر؟
باشه كاكێ په‌رله‌مانتار و روژنامه‌ڤان، هوین ب خو یێ دبێژن، هێشتا پروژه قانوونه و ل په‌رله‌مانی یه، واته هێشتا نه‌بویه قانوون و هاتیه په‌سه‌ندكرن و د روژناما فه‌رمییا هه‌رێمێ دا(وقائع الاقلیم)دا نه‌هاتیه خوارێ و كه‌تیه دبوارێ جێبه‌جێكرنێ دا.
چونكی دبیت، گه‌له‌ك پروژه قانوون، ده‌نگێن پێدڤی بده‌ست ڤه نه‌ئینن و نه‌بنه قانوون، ره‌نگه ئه‌و پرۆژه قانوون ژلایێ پره‌له‌مانتاران ڤه بهێـه په‌سه‌ندكرن ژی، لێ سه‌رۆكێ هه‌رێمێ ره‌ت بكه‌ت و ڤه‌گه‌رینیته په‌رله‌مانی ڤه بۆ هنده‌ك سه‌رراستكرنان.
ژبلی ڤێ، بو نموونه هه‌كه، ئه‌و پروژه قانوون هاته ده‌ركرن، و سزا هاته ده‌ست نیشانكرن، سزایێ(5)ملیون وه‌كو غه‌رامه، یان هنده سالان زیندانكرن، هه‌رده‌م قانووندانه‌ر وێ ده‌ست هه‌لاتێ دده‌ته دادوه‌ری، ژ ئێك سزایان سزا بده‌ت، یان وی سزایێ غه‌رامێ و زیندانكرنێ، كێم بكه‌ت.
بو زانین، ئه‌ڤـ پروژێ د رۆژناما ئه‌ڤرۆ دا به‌حس لێ هاتیه كرن، به‌ری دووسالان هاتیه ره‌تكرن، ژلایێ هنده‌ك په‌رله‌مانتار و رێكخراویێن جڤاكا سیڤیل و رێكخراوا هیومه‌ن رایتس وووچ، و ب قانوونه‌كا پر مه‌ترسیدار دیتیه، ل سه‌ر ئازادیا روژنامه‌گه‌ری و به‌رته‌نگیا هزرا ئازادییا ئایینی و هه‌بوونا جڤاكه‌كێ ئیسلامیێ توند، له‌و ب دوور دبینم، د بنه‌رت دا ئه‌ڤـ پروژه بهێته په‌سه‌ندكرن!
2-ل رێككه‌فتی5/7/2015ێ، په‌رله‌مانتار(ئامینا زكری) د فه‌یسبوكێ خودا، به‌رسڤا په‌رله‌مانتار (سوران عومه‌ر) دایه، ده‌مێ سورانی هنده‌ك، گوتنێن بێ بنه‌ما ئاراسته‌ی ئاژانسا پاراستنێ كرین، و ئامینا خانێ ب تێكست گوت: هه‌لبه‌ت ل گور قانوونێ سیخوریكرن ل سه‌ر ده‌زگه‌هێن ئه‌منی تاوانه، و پێدڤی یه رێكارێن قانوونی، به‌رامبه‌ر كه‌سێ سیخوریێ دكه‌ت بهێنه وه‌رگرتن!
و روژناما ئه‌ڤرۆ، ل رێككه‌فتی 7/7/2015ێ، نڤیسی یه ئامینا زكری دبێژیت: پێدڤی یه ل دووڤـ قانوونا سیخوریكرنێ ره‌فتار ل گه‌ل په‌رله‌مانتاره‌كێ كومه‌لا ئیسلامی بهێته كرن؟
پسیاره‌كێ، كا بو من ژمارا قانوون و به‌ند و تێكستێن قانوونا سیخوریكرنێ بده‌نه دیاركرن؟! وه‌كو مانشێتێ روژناما وه دبێژیت، سیخوریكرنێ قانوونا خویا تایبه‌ت هه‌یه، و بو زانین نینه، و ئامینا خانێ یا گوتی، ل گور قانوونێ، واته ل گور به‌ندێن تایبه‌ت ب سیخوریكرنێ ڤه، ره‌فتار دگه‌ل بهێته‌كرن، ئه‌وژی قانوونا سزادانا عیراقێ یه، یا هژمار111یاسالا 1969ێ، وژبلی ڤێ شاشییێ، وه گوتنا ئامینایێ ب شاشی ڤه‌گوهاستی یه و نڤیسیه؟
3- ده‌مێ، دادگه‌ه تومه‌تباره‌كێ حوكم دكه‌ت، ب سزایێ (موَبد) واته (20) سالان، ل گور به‌ندێ(87) ژ قانوونا سزادانا عیراقی، تا نها ژی میدیا كوردی ب گشتی و روژناما ئه‌ڤرۆ ب تایبه‌تی، دنڤیسیت ب سزایێ (هه‌تا هه‌تایێ) هاته حوكم كرن؟ و ئه‌ڤه یا شاشه چونكی، چه‌مكێ سزایێ (هه‌تا هه‌تایێ) واته تشته‌ك هه‌تا مرنێ، بو زانین ل رێكه‌فتی(10)حوزه‌یرانا سالا 2003ێ، حاكمێ عیراقێ یێ وی ده‌می(پول برێمه‌ر)فه‌رمانه‌ك ده‌ركر ل ژێر هژمار(7)لگور هژمارا روژناما فه‌رمییا ده‌وله‌تا عیراقێ(3978) ئه‌وا هاتیه ده‌ركرن ل رێكه‌فتی 17/8/2003ێ، دبرگا (1) به‌شێ (3) وه‌كو شونگره‌ك بو سزایێ سێداره‌دانێ، ئه‌وژی سزا بو تاوانباری تا مرنێ (مدی الحیاه)، لێ حكومه‌تا ناڤه‌ندی ل گور فه‌رمانا هژمار(3)یا ئیلونا سالا 2004ێ، ئه‌وا هاتیه به‌لاڤكرن د روژناما فه‌رمییا عیراقی دا ئه‌و فه‌رمانا ل ژێر هژمار(3987)كار بڤێ فه‌رمانێ نه‌كر بو سزایێ دادگه‌هكری بو تا مرنێ.
له‌و بو ڤێ پسیارێ، وسه‌ربوورا مه‌یا 6سالان ل هه‌ردوو چاكسازییان، گه‌له‌كا ئه‌و پسیارا ژمن كری، ئه‌رێ چه‌ند دادگه‌هكری، هه‌نه ل چاكسازیێ سزایێ وان هه‌تا مرنێ!
وهه‌ر بو زانین سزایێ هه‌تا مرنێ ل گه‌له‌ك ده‌وله‌تێن جیهانێ هه‌یه، لێ د دیروكا قانوونا عیراقێ دا ئه‌ڤـ حوكمه نه‌بوویه.
ئه‌ڤه گه‌له‌ك جاران شاشیێن بڤی شێوه‌ی دوباره‌بوون، و دگه‌ل گه‌له‌ك شاشیێن دیتر، له‌و جاره‌كا دی مه پێشنیاز كر بوو، كو پێدڤی قانوونه‌یه‌ك روژانه ل روژنامێ بیت، ژبه‌ر ڤان شاشیان، نه‌به‌س بۆ ئاماده‌كرنا لاپه‌رێ قانوونی، قانوونیه‌ك یێ ئاماده‌بیت، به‌س هه‌ر دێ بێژم، كی دخوینیت و كی دنڤیسیت؟
ژبلی كارتێكرنێ و به‌لاڤكرنا شاش یا به‌ند و تێكست و ره‌وشه‌نبیریا قانوونی، ره‌نگه به‌لاڤركرنا ڤان شاشیان و هه‌والێن نه‌دروست، سه‌رپێچیه‌ك بیت به‌رامبه‌ر قانوونا روژنامه‌گه‌ری یا هژمار(35)یا سالا2007ێ.
توركیا, رۆژهه‌لات و رۆژئاڤا و په‌یوه‌ندی ل گه‌ل عیراقێ بۆ چ سه‌رده‌م دزڤرن؟
عوسمانیان نێزیكی 600 سالان حوكم ل جیهانێ و رۆژهه‌لاتا ناڤین دكر و ل دووماهیێ ئه‌و شیان ئه‌رده‌كێ باش و خۆش بده‌ستخوه بێخن, د شه‌رێ نه‌خشێ جیهانێ دا ل سه‌ر رووێ ئه‌ردی, مه‌وقعێ ده‌وله‌تا توركیا گه‌له‌كێ گونجایه د نه‌خشێ سیاسی و ئابووریێ جیهانێ دا, له‌و ئه‌ڤرۆ پتریا وه‌لاتان ل جیهانێ ب تایبه‌ت ده‌وله‌تیێن زلهێز و ئه‌ڤێن خودان به‌رژه‌وه‌ندی ل رۆژهه‌لاتا ناڤین, چو جاره‌كێ نه‌ڤێت په‌یوه‌ندیێن خوه ل گه‌ل وه‌لاتێ توركیا تێكبده‌ن, خوه توركیا چه‌ند شاشیان ژی ل هه‌مبه‌ری وان وه‌لات و هاوپه‌یماناندا بكه‌ت, بۆ نموونه نه‌رێدانا ئه‌مریكا بۆ ده‌ڤه‌را ئه‌نجه‌رلیك بۆ لێدانا رژێما گۆربه‌گۆر و نه پشكداریا توركیا ل گه‌ل وان نێزیكی 30 وه‌لاتێن هه‌ڤپه‌یمان ئه‌ڤرۆ ل جیهانێ دژی داعشێ شه‌ڕی دكه‌ن.
ئه‌ڤرو ل جیهانێ و ژبه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن ئابووری و سیاسی وره‌گه‌زپه‌رستی و جڤاكی, هه‌ر ده‌وله‌ته‌ك پێكۆلێ دكه‌ت, په‌یوه‌ندیێن خوه خورتتر و خۆشتر لێبكه‌ت, ل گه‌ل ده‌وله‌تێن جیران یان ده‌وله‌ته‌كا دیتر, ب تایبه‌ت په‌یوه‌ندیێن ڤی سه‌رده‌می یێن ده‌وله‌تێن زلهێز و خودان پێشه‌سازیه‌كا باشی, دگه‌ل ده‌وله‌تێن خودان سامانیێن سروشتی.
وه‌لاتێ توركیا ژی, خودان جهه‌كێ جوگرافیێ هه‌ره باش و گرنگه, چ وه‌كو ده‌ریا یان وه‌كو ئه‌ردێ هشك, بۆ لڤاندنا بازرگانی ب گشتی د ناڤبه‌را دو كێشوه‌راندا, له‌و ئێك ژهۆكارێن گرنگ و سه‌ره‌كی یه, كو بوویه خودان كه‌سایه‌تیا سیاسیا بلند و كار و چالاكێن سیاسی و ئابووری و بازرگانی یێن مه‌زن هه‌نه, هه‌روه‌سا جهه‌كێ فه‌له‌كی هه‌یه و كاریگه‌ریا خوه هه‌بیت وه‌كو كه‌ش و هه‌وا ب تایبه‌ت ل سه‌ر كه‌رتێ گه‌شتوگوزارێ, نه‌خاسمه سیاسه‌تا حوكمه‌تا توركیا پشتی سالا2002ێ, وه‌لاتێ توركیا گه‌له‌ك پێشكه‌فت د هه‌موو بیاڤان دا, ئه‌و ژی پشتبه‌ستن بۆ ده‌مێ نێزیكی دو خولێن حوكمه‌تێ دا ل سه‌ر داهاتێ كه‌رتێ تایبه‌تێ گه‌شتوگوزارێ بوو و ل ڤان چار سالێن داویێ ژی پشتبه‌ست كره ل سه‌ر سیاسه‌تا بازرگانیا په‌ترولێ.
هه‌روه‌سا توركیا, ئانكو گه‌له‌ك جاران دبێژنێ (ئاسیایا بچووك) كو كوراتیا وێ د ناڤبه‌را دو بازنا ب (36-42)پله‌یه, هێلا وێ ب درێژیا (45 ـ 26) پله‌یه, ژ باشووری و كێشوه‌رێ ئاسیا و ئه‌ورۆپا, كو دبێژنێ (پشكا ئاسیه‌وی, ئه‌لئه‌نادۆل و پشكا ئه‌ورۆپا, ته‌راقیا).
سنۆرێ جوگرافیا ده‌وله‌تا توركیا جهه‌كێ گه‌له‌كێ ئیستیراتیجی و باش و گونجایه, د ناڤبه‌را شارستانیه‌تا ده‌وله‌تێن رۆژئاڤا و رۆژهه‌لات, له‌و هه‌ر ژكه‌ڤندا و هه‌تا نها, ئه‌ڤ به‌نده‌رێ جیهانیێ رێیا هاتنچوونه‌كا به‌رده‌وام, د ناڤبه‌را رۆئاڤا و رۆژهه‌لات, ڤی مه‌وقعی رۆله‌كێ مه‌زنێ سیاسی و ئابووری و بازرگانی و جڤاكی و لێكگوهارتنا كلتۆرێن جڤاكان د ناڤبه‌را دو كێشوه‌ران هه‌بوویه, د مێژوویا ده‌ڤه‌رێ دا ب گشتی, ئه‌ڤه د ده‌مێ وێ پێشكه‌فتنا ڤه‌گوهاستنا كه‌لوپه‌لان و لڤاندنا بازرگانی و په‌یوه‌ندیكرنێ, كو بوویه ئه‌گه‌ر گوهۆرینێن مه‌زن چێبن ل سه‌ر نه‌خشێ جیهانیێ ئابووری و سیاسی.
زێده‌باری چه‌نسێ وه‌لاتێ توركیا, د خۆشی و په‌یوه‌ندیه‌كا موكم دانه دگه‌ل جیهانێ و گرنگیه‌كا جودا هه‌یه, ئه‌و ژی كنارێن درێژ و ستیراتیجی هه‌نه, توركیا ل سه‌ر ده‌ریایا ناڤه‌راست و ره‌ش و رووبارێ مه‌ڕمه‌ڕه و كنارێ درێژ هه‌یه, وه‌كو كنارێن ئه‌نادۆل و ته‌راقیا و گزیرتا كنارین.
ئه‌ڤـ مه‌وقعێ توركیا ژ لایێ به‌رفره‌هی و مه‌زنیا رووبه‌رێ رووبار و هشكاتیێ ڤه, ژ بۆ ڤێ هێلا ستیراتیجی و بازرگانی, یا گرنگ و ئه‌رزانه د ئێك ده‌مدا, چونكی توركیا سنۆره‌كێ هشكاتی (بری) هه‌یه ل گه‌ل شه‌ش ده‌وله‌تان, ئه‌و ژی وه‌لاتێ (یۆنان, بولگاریا, عیراق, ئیران, سووریا, رۆسی) و ژ لایێ هه‌رێمێن سروشتی ڤه ژی, توركیا دابه‌ش دبیت ل سه‌ر حه‌فت هه‌رێمێن سروشتی, ئه‌و ژی (هه‌رێما رووبارێ ره‌ش, هه‌رێما مه‌ڕمه‌ڕه, ئیجه, رووبارێ ناڤه‌راست, ناڤه‌راستا ئه‌نادولێ, هه‌رێما رۆژهه‌لاتێ ئه‌نادۆلێ, هه‌رێما باكوورێ رۆژئاڤایێ ئه‌نادولێ.
سه‌باره‌ت ڤی بابه‌تی و په‌یوه‌ندیێن عیراقێ و توركیا د دیرۆكی و موكمن و بۆ گه‌له‌ك هۆكار و بنیاتیێن مێژوویی و ئابووری و ره‌وشه‌نبیری دزڤرن, ژ په‌یوه‌ندیێن هه‌ڤالینیێ و باشكرنا جیرانیێ و گه‌له‌ك په‌یوه‌ندیێن هه‌ڤپشك د گه‌ل ئێك هه‌نه, نه‌خاسمه پشتی كو ڤان هه‌ردو وه‌لاتان ویلایه‌تا نه‌ینه‌وا چاره‌كری ل 16 كانوونا سالا 1925ێ, ئه‌و ژی پشتبه‌ستن ل سه‌ر راپۆرتا وێ لژنا نێڤدوه‌لیا بێ لایه‌ن كری, ئه‌وا سه‌ره‌دانا نه‌ینه‌وا كری و ریفراندوم كری, ئه‌وا هاتیه پێكئینان ل سالا 1924ێ, ژ لایێ ئه‌نجوومه‌نێ كۆمه‌لا نه‌ته‌وی (مجلس عصبه الامم) ڤه, هه‌ر چه‌نده توركیا هه‌تا نها ژی یا نه‌رازیه ژ ده‌ستدانا ویلایه‌تا نه‌ینه‌وا, لێ ئه‌و بابه‌ته‌كێ دیتره و پاش په‌یوه‌ندیێن وان ده‌سپێكرن یێن جارێ باشكرنا جیرانیێ (حسن الجوار) ل سالا 1926ێ, سه‌باره‌ت ده‌ستنیشانكرنا سنۆریێن هه‌ردو وه‌لاتان, ئه‌ڤجا رۆژ بۆ رۆژێ په‌یوه‌ندیێن هه‌ردو ئالیان باشتر لێهاتن, وخالێن نیگه‌تیڤ بخوه‌ڤه دیتن, بۆ زانین توركیا گه‌له‌ك جاران دانپێدان ب حوكمه‌تیێن ئێك ل دووڤ ئێكیێن عیراقێ كریه, له‌و بۆ جارا ئێكێ دانپێدان ب حوكمه‌تا عیراقێ كر ل سالا 1927ێ و پشتی ڤێ دانپێدانێ و ل سالا 1929.
ل گه‌ل ساخكرنا رۆژا جه‌ژنا له‌شكرێ ئیراقێ نینم؟
به‌ری( 94) سالان و ل رێكه‌فتی 6/1/1921ێ، ده‌وله‌تا ئیراقێ بۆ جارا ئێكێ 6/1، ل هه‌موو ساله‌كێ ده‌ستنیشان كر وه‌كو ((رۆژا جه‌ژنا دامه‌زراندنا له‌شكرێ ئیراقێ))
جارێ ل هه‌موو دونیایێ له‌شكر، له‌شكره‌كێ نیشتیمانیه، واته مولكێ هه‌موو خه‌لكی و پارتانه، لێ ل ئیراقێ كو هه‌ر ژ دامه‌زراندنا له‌شكرێ ئیراقێ ل سالا 1921ێ، هه‌ر ل ده‌ستپێكێ نه‌هاتیه په‌روه‌رده‌كرن وه‌كو له‌شكره‌كێ نیشتیمانی، كو به‌رگریێ ژ خاك و نیشتیمانی بكه‌ت و له‌شكره‌كێ وه‌لاتپارێز و ب هێز بیت، به‌لكو وه‌كو ئالاڤه‌كێ بوویه د ده‌ستێن حوكمه‌تێن ئێك ل دووڤ ئێكێن كو حوكم ل ئیراقێ كری، ژ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه بكار دئینان، ب تایبه‌ت ژ بۆ كوده‌تایێن له‌شكری ژ بۆ ب ده‌ست ڤه‌ئینانا ده‌ستهه‌لاتێ و سه‌رهه‌لدانا شۆره‌شان، وه‌كو شۆره‌شا 14ته‌مووزا سالا1958ێ و شۆره‌شا 8ێ شواتا سالا 1963ێ، ئه‌ڤه و هه‌تا ل سه‌ر ده‌مێ سه‌ددامێ دكتاتۆر، هه‌ما ئێكجار رژێمێ هه‌موو له‌شكر ژ بۆ ئه‌نجامدانا ڤان هه‌موو جۆره تاوانانێن هاتینه ئه‌نجامدان دژی خه‌لكێ كوردستانێ و پێشمه‌رگێن كوردان بكار دئینا، ب پالپشتیا ده‌زگایێن ئه‌منی و حزبی و شه‌ركرن ل گه‌ل رژێما ئیرانێ ل سالا1980ێ، و چوونا ناڤ ده‌وله‌تا كویتێ ژ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن رژێما سه‌ددامی و به‌رژه‌وه‌ندێن هنده‌ك ده‌وله‌تێن زلهێز ل جیهانێ ئه‌ڤه هه‌موو، ل سه‌ر كیستێ خێر و بێر و سامانێن سروشتی یێن وه‌لاتیێن گه‌لێ خوه، چونكی رژێمێ 95% ژ داهاتێ په‌ترول و سامانێ وه‌لاتی خستبوو د خزمه‌تا له‌شكرێ خوه‌دا،هه‌ر دیسا ئه‌ڤه و هه‌تا سالا 2003ێ، له‌شكرێ ئیراقێ هه‌تا نها ژی یێ هاتیه پارڤه‌كرن، ل سه‌ر پارت و لایه‌ن و تائیفێن ئایینی و كه‌سانێن ئیراقی، واته چو له‌شكره‌كێ نیشتیمانی و ئێكگرتی و ب هێز نینه، به‌لكو هه‌موو میلیشیاتن، ئه‌ڤه ژی دژی دستوورێ هه‌رده‌میێ ئیراقێ و قانوونا وه‌زاره‌تا به‌رگریا ئیراقێ یه، لێ پێشمه‌رگه ب تایبه‌ت پشتی سالا 1961ێ، ب هه‌بوونا هێزا رزگاریخوازا گه‌لێ كورد، وه‌كو هێزه‌كا چه‌كدار و رێخستی و ب هێز ل دژی دوژمنێن ملله‌تێ كورد، ئه‌و پێشمه‌رگێ ب وی ناڤێ خوه یێ پیرۆزڤه، ئه‌و هێمایێ سمبۆلا كوردستانێ و پارێزه‌رێ و به‌رگریكه‌رێ خاكا كوردستانێ یه، و هه‌رده‌م به‌رگری ژ مافێن كورد كریه بۆ ژیانێ، و ژ بۆ پاراستنا كوردستانێ، و هه‌رده‌م قوربانی داینه پێخه‌مه‌ت پاراستنا ئه‌رد و نامووستا خه‌لكێ كوردستانێ، ل ڤان چه‌ند سالێن بۆری، خه‌لكێ كوردستانێ دژی ساخكرنا ڤێ رۆژێ بوون كو بكه‌نه بهێنڤه‌دان، لێ دیاره نه‌رازیبوونا خه‌لكی ب چو نه‌چوو،حوكمه‌تا هه‌ریمێ هه‌ر كرنه بهێنڤه‌دان؟
له‌و دێ بێژین، ئه‌رێ گه‌لو ما ئه‌و له‌شكره‌كێ نیشتیمانی و خێر و بێر و وه‌لاتپارێزبوو بۆ گه‌لێ ئیراقێ و نه‌خاسمه بۆ هه‌رێما كوردستانێ ، تاكو ئه‌م ڤێ رۆژێ ساخ بكه‌ین و بكه‌ینه بهێنڤه‌دان؟
گه‌له‌ك مخابن پشتی دامه‌زراندنا په‌رله‌مان و حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ل سالا 1992ێ، په‌رله‌مانێ كوردستانێ رۆژه‌ك ده‌ستنیشان نه‌كریه، وه‌كو رۆژا جه‌ژنا له‌شكرێ كوردستانێ، نه‌خاسمه بریارا په‌رله‌مانێ كوردستانێ یا پێ هه‌ی، كو پێشمه‌رگه (له‌شكرێ كوردستانێ) هێزه‌كا ره‌وا و رێخستی یه بۆ هه‌رێما كوردستانێ، هه‌كه ئه‌م بێژین ژ به‌ر پرسێن سیاسی په‌رله‌مانێ كوردستانێ نه‌شیا رۆژه‌كێ بدانیت بۆ له‌شكرێ كوردستانێ ژ به‌ر له‌شكرێ رژێما گۆربه‌گۆر، په‌رله‌مانێ كوردستانێ دشیا پشتی كه‌تنا رژێمێ ل سالا 2003ێ، رۆژه‌كێ ده‌ستنیشان بكه‌ت، وه‌كو جه‌ژنا پێشمه‌رگێن كوردستانێ، چو مه‌ترسی نه‌بوون و چو پرسێن سیاسی ژی نه‌بوون، چونكی پشتی ئیراق ل سالا 2003ێ بوویه خودان سیسته‌مێ فیدرالی، ((ل گۆر بریارا په‌رله‌مانێ كوردستانێ ل سالا1992ێ و ل گۆر به‌ندێن141، 117برگا(1) و به‌ندێ 121برگا (1-2) ب تایبه‌ت برگا(5) ژ دستوورێ ئیراقێ ((پێشمه‌رگه)) هێزه‌كا رێخستی و ره‌وایه ل گور قانوون و دستوورێ ئیراقێ. ..
له‌و پێدڤی یه په‌رله‌مانێ كوردستانێ، رۆژه‌كێ ده‌ستنیشان بكه‌ت وه‌كو ((رۆژا جه‌ژنا له‌شكرێ كوردستانێ)) جودا ژ یا ئیراقێ.
ئالایێ كوردستانێ,هێمایێ هه‌موو نه‌ته‌وا ملله‌تێ كورده
ئالا ئه‌و هێمایێ هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كێ یان دینه‌ك ین قه‌واره‌یه‌كێ رامیاری یه یان دچارچووڤێ رێكخستنه‌كا ده‌ست نیشان كریدا و هه‌ر وه‌لاته‌كێ ب روودان و هزرێن جودا جودا ئالا بخوی چێكرینه و هه‌ر وه‌لاته‌كێ یان هه‌رێمه‌كێ ب ئالایێ خوه دهێته نیاسین و ئالایی پیرۆزی و گرنگیه‌كا مه‌زن هه‌یه د ناڤ هه‌ر ده‌وله‌ته‌كێ دا چونكی هه‌ر رێزگرتنه‌ك و ته‌قدیره‌ك یان هه‌ر بێ رێزیه‌ك و رێسواركرنه‌ك بۆ وی ده‌وله‌تێ یان وی قه‌وارێ رامیاری ئالا دبیته ئارمانجا سه‌ره‌كی. هه‌ر وه‌سا ئالایی رۆله‌كێ مه‌زن هه‌یه د مێژوویا هه‌ر مرۆڤه‌كێ دا یا جڤاكی و رامیاری كو هه‌رده‌م د ناخ و هزرا مرۆڤیه و جهێ رێزگرتنێ یه ل ده‌ف هه‌ر تاكه كه‌سه‌كێ وی وه‌لاتی و د مێژوویا نه‌ته‌وان دا.
گه‌له‌ك روودانێن مه‌زن رووداینه كو گرێدایی ئالایی ڤه بوون و ب گه‌له‌ك شێوازان ره‌فتار د گه‌ل ئالایی هاتیه كرن و ل هه‌موو وه‌لاتێن جیهانێ گرنگیه‌كا مه‌زن دده‌نه ئالایێ وه‌لاتێ خوه و ل پرانیا وه‌لاتێن جیهانێ یاسایێن تایبه‌ت ب ئالایی ڤه ده‌ركرینه و ئه‌و رۆژا ساخكرنا ئالایێ وه‌لاتێ خوه پرۆژه‌ك پر پیرۆز و گرنگ ددانن و ل سه‌رانسه‌ری وه‌لاتێ خوه ئاهه‌نگ و كار وچالاكیان دگێرن و ئالایی ل هه‌موو داموده‌زگهێن حوكمه‌تێ نوو دكه‌نه‌ڤه و ژ به‌ر پیرۆزیا وی ئالایی هه‌ر كه‌سێ وی ئالایی بسۆژیت یان بدورینیت ب توندی سه‌رپێچیكه‌ران سزا دده‌ن, ئالایێ كوردستانێ ژی كو هێمایێ هه‌موو نه‌ته‌وا ملله‌تێ كورده ل ژێر وی ئالایێ پیرۆز دژین كوردێن باكۆر و باشۆر و رۆژهه‌لات و رۆژ ئاڤا و ئه‌رمینیا.
ئالا بۆ جارا ئێكێ ل ده‌ستپێكا سالێن بیستان دا بوو, و ئێكه‌م جار پارته‌كا كوردستانی ل رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ, بكارئینایه ده‌مێ داخوازا مافێ چاره‌نڤیس كری,ئه‌و ژی پارتا (خویبوون) بوو كو ب زمانێ كوردی (الاستقلال)پاشی ئه‌ڤ ئالایه پێشكێشی ئه‌ندامیێن شاندا نێڤده‌وله‌تی كر د كۆنگرێ پاریسێ دا یێ ئاشتیێ وپلانه‌ك دانا ژ بۆ سه‌ربه‌خوه‌بوونا كوردستانێ وه‌كو پارچه‌یه‌ك ژپه‌یمانناما سیڤه‌ر د گه‌ل توركێن عوسمانی ل سالا 1920ێ,گه‌له‌ك ژێده‌ر بۆ مه دیاردكه‌ن,كو گه‌له‌ك ژ كه‌ڤندا كوردان ئالا هه‌بووینه,وه‌كو ئالایێ كاوه‌یێ ئاسنگه‌ر و ئالایێ زه‌رێ سه‌لاحه‌ددینێ ئه‌یووبی ل سالا (1175 1193)ێ و گه‌له‌ك ئالایێن دیتر.
لێ ئه‌و ئالایێ كوردستانێ,ئه‌وێ نوكه بۆ هه‌ر چار پارچێن كوردستانێ, بۆ ئێكه‌م جار و به‌ری69سالانو د رۆژه‌كا وه‌كو ئه‌ڤرۆ دا17/12/1945ێ,د ئاهه‌نگه‌كا جه‌ماوه‌ریا به‌رفره‌هدا و ل كوردستانا رۆژهه‌لات هاته بلندكرن. لێ ده‌مێ كۆمارا كوردستانێ هاتیه راگه‌هاندن,ب شێوه‌یه‌كێ فه‌رمی و ل سه‌ر ده‌ستێ شه‌هیدێ پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د ل رێكه‌فتی 22/1/ 1946 ێ ل كۆمارا كوردستانێ مهابادێ ئالایێ كوردستانێ هاته بلندكرن، پاشی پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د,ئه‌و ئالا راده‌ستی بارزانیێ نه‌مر كر.
وهه‌ر ل وی ده‌می و تا نوكه ب سه‌دان گه‌نجێن كوردان قوربانی ب ژیانا خوه دایه ژ بوونا بلند راگرتنا ئالایێ كوردستانێ,لێ مخابن هه‌رده‌م دوژمنێن ره‌گه‌زپه‌رستێن ملله‌تێ كورد رێ نه‌دایه ئالایێ جوانێ كوردستانێ بهێته بلندكرن وه‌كو كوردستانا رۆژهه‌لات و رۆژئاڤا و باكۆر،بۆ نموونه ل رێكه‌فتی 26/8/2014ێ,حوكمه‌تا ئیرانێ وه‌لاتیه‌كێ كوردێ رۆژهه‌لات ب شه‌ش هه‌یڤان حوكم كر,ژبه‌ر كو وی هاولاتی,ئالایێ كوردستانێ دانابوو ل سه‌ر گورێ كوڕێ خوه یێ شه‌هید, به‌لێ ئه‌ڤرۆ ئه‌و رۆژ هات ئالایێ كوردستانێ بهێته بلند كرن,ل هه‌رچار پارچێن كوردستانێ و ل هه‌موو ئه‌و ئه‌ردێن كورد لێ دژین ل هه‌موو جیهانێ و دێ هه‌ر یێ به‌رزو بلند بیت.
ئالایێ كوردستانێ ب سێ ره‌نگان پێك دهێت ئه‌و ژی ره‌نگێ سۆر كو هێمایێ فیدایێ و خوینێ یه و ژ بوونا ئازادیێ و سه‌ربه‌خوه‌بوونێ و هه‌ر د به‌رده‌وامبوونێ دایه, ره‌نگێ سپی هێمایێ ئاشتیێ و ئه‌مانه‌تێ یه, ره‌نگێ كه‌سك هێمایێ سروشتێ كوردستانێ یه و درووشمه‌ك ل نیڤا ئالاییه وه‌كو چاڤێ رۆژێ ب ره‌نگێ زه‌ر كو هێمایێ ئاینێن كه‌ڤن دده‌ت یێن كوردان و چاڤێ رۆژێ 21 تیشك هه‌نه كو ژمارا 21 نیشانا 21ێ ئادارێ دده‌ت كو رۆژا جه‌ژنا ملله‌تێ كورده، هه‌روه‌سا ژمارا 21 ژ ژمارێن پیرۆزن د ئاینێ زه‌رده‌شتیان دا.
په‌رله‌مانێ كوردستانێ ل رێكه‌فتی 17/12/ ل هه‌ر ساله‌كێ ده‌ست نیشان كر بوو رۆژا ساخكرنا ئالایێ كوردستانێ ل 11ێ چریا دووێ یا سالا 1999 ده‌نگدان ل سه‌ر بریارا رۆژا بلندكرنا ئالایێ كوردستانێ هاته دان, هه‌ر سال ب ڤێ هه‌لكه‌فتێ رۆژا ئالایێ كوردستانێ دهێته ساخكرن ب چه‌ند كار و چالاكیان ژ لایێ گرۆپ و تیمیێن تایبه‌تمه‌ند ب ئالایی ڤه ل كوردستانێ, به‌لێ ب هزرا من و ژ به‌ر پیرۆزیا ئالایی گه‌له‌كا فه‌ر و پێدڤیه هه‌رده‌م بایه‌خ و گرنگیێ بده‌ینه ئالایێ كوردستانێ نه‌به‌س ب ڤێ رۆژێ,چونكی مخابن هه‌تا نوكه ژی دێ بینی ل گه‌له‌ك فه‌رمانگه‌ه و قوتابخانا و ل هه‌ر جهه‌كێ دیتر ئالا به‌روڤاژی دهێته هه‌لاویستن یان هاتیه دوراندن یان پیس بوزیه بێ كو ئه‌و هه‌ستا نه‌ته‌وی ل ده‌ف مه هه‌بیت ئه‌م بگوهۆرین یان ل جهه‌كێ ژ هه‌ژی دانین, ژبه‌ر ڤێ ئێكێ ئه‌نجوومه‌نێ وه‌زیران ل رێكه‌فتی 22/10/2013ێ گۆت فه‌رمانگه‌ه نزانن ئالایی دروست بلند بكه‌ن و بریار دا ئالایێن ل سه‌ر بانیێن هه‌موو فه‌رمانگه‌هان بهێنه وه‌كهه‌ڤكرن و ب پێدڤی زانی رێنومایی بۆ دروست بكارئینانا ئالایی بهێنه ده‌ركرن و ئه‌گه‌رێ ده‌ركرنا رێنوماییان بوو وێ چه‌ندێ ڤه‌گه‌راندن ئه‌نجوومه‌نێ وه‌زیران كو تا نوكه پرانیا داموده‌زگه‌هێن حوكمه‌تێ ئه‌ته‌كێتێن دروست بكارئینانا ئالایی نزانن, هه‌روه‌سا خراب بكارئینان,پیسبوون, نه‌وه‌كهه‌ڤیا ئالایان, دانانا وان ل جهێن نه ژ هه‌ژی ڤه‌گه‌راند و خواست ژی كو هه‌موو داموده‌زگه‌هێن حوكمه‌تێ ب به‌رپرسیارانه سه‌ره‌ده‌ریێ لگه‌ل ئالایی بكه‌ن.
نيشاندان
WP Facebook Auto Publish Powered By : XYZScripts.com