ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
پشكا (22)
(22) دیرۆكڤانێن كوردان
كوردان وه‌كو هه‌موو گه‌لان ل جیهانێ خودانێ خوه ژماره‌كا مه‌زن یا دیرۆكڤایه، جهێ سه‌رفرازیێ و سه‌ربلندیێ نه و شانازیێ ب به‌رهه‌م و كارێ وان دكه‌ین، كو د بیاڤێ گه‌له‌ك بابه‌تێن نه‌ته‌وه‌یه‌تی و خه‌باتا ملله‌تێ كورد و بزاڤا رزگاریخوازیا كوردی و یێن كومه‌لایه‌تی و ره‌وشه‌نبری و سیاسی… هتد . و ل به‌رپه‌رێن تۆمارا یێن نڤیسین ب تیرۆژكێن قه‌شه‌نگ و روهن رێ و ریبار به‌رانبه‌ری رڤێشت و قنێتان دیاركرن، بۆ به‌ر ب رۆژه‌كا گه‌ش ب ره‌سانه‌تیا دیرۆك و شارستانیا كوردان و ب بزاڤه‌كا به‌رده‌وام، پێخه‌مه‌ت ده‌ستڤه‌ئینانا مافێ ره‌وا و دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا كوردی و كو هه‌می ملله‌تێن جیهانێ. كورد تاكه نه‌ته‌وه‌نه ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ یێن ل سه‌ر خاكێ خوه و هه‌می ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یێن هه‌یین د بێ ده‌وله‌تن. ئه‌ڤچا ئه‌ڤێن ل خوارێ ناڤێن ژماره‌كا دیرۆكڤانێن كوردن بۆ نمونه‌نه، زێده‌باری ملله‌تێ كورد خودانێ خوه و هزاران دیرۆكڤانایه ل گه‌ل ریزلێنانێن بێ سنۆر بۆ هه‌میان، هه‌ر ژ یێن ئێكه‌مین هه‌تارڤێشتا سالا ٢٠١٤ حه‌تا ئه‌ڤرۆ كو د پرتووكا (مێژوویا مێژووڤانێت كورد) یانڤیسه‌ر (جواد كازم ٢٠١٢) یێن هاتینه نڤیسین ب تێر و ته‌سه‌لی.
١ـ ژ ئێكه‌مینێن مێژووڤانان (ئیبراهیم حه‌قی التلوی، كوڕێ یه‌حیا عیراقی الكوردی، خسرۆ كورێ محه‌مه‌د كورێ منوشه‌هری، میر شه‌ره‌فخانێ به‌دلیسی، نورالدین البریفكانی، روسته‌مخان الدنبلی، مه‌لا محه‌مه‌د بازیدی، تاها الكوردی البالیسانی، عه‌بد الرزاق بیك الدونبولی، أبو عه‌باس القرمانی). ٢ـ قنێتا ئێكێ ژ ناڤه‌ندا چه‌رخێ ١٩ حه‌تا دووماهیا شه‌رێ جیهانی یێ دوویێ (ئیسماعیل پاشا البابانی، ئه‌مین فه‌زلی به‌ك، ته‌وفیق وه‌هبی، سوره‌یا به‌درخان، جه‌عفه‌ر ئیسماعیل البره‌زه‌نجی، حسین البشده‌ری، ره‌فیق حلمی، محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی، نورالدین الشیروانی، ئه‌حمه‌د خه‌واجه، جه‌رجیس فه‌تحوللا، عومه‌ر میران، كه‌مال مزهر ئه‌حمه‌د، محه‌مه‌د ئه‌مین ئوسمان، سادق به‌هائه‌ددین، مه‌لا ئه‌نوه‌ر مایی، مه‌عروف خه‌زنه‌دار، عه‌لائه‌دین سجادی، سه‌لاح سه‌عدوللا، مه‌سعود محه‌مه‌د، نورالین زازا). ٣ ـ رڤێشتا سێ هه‌تا سالا٢٠١٢ (ا) پشكا ئێكێ ژ رڤێشتا سێ (ئه‌حمه‌د مه‌حموود خه‌لیل، ئیسماعیل شكر ره‌سوول، ئه‌مین كازاك، جه‌مال الحه‌یده‌ری، جواد مه‌لا، حافز مسته‌فا القازی، حسێن فه‌قی ئه‌حمه‌د بارزانی، خسرو جاف، ئیڤان ئاومروڤیج ڤاریووف، د . عه‌بدولفه‌تاح بۆتانی، فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی، كوردستان موكریانی، محه‌مه‌د عه‌لی قه‌ره‌داغی، عه‌لی باباجان، شه‌فیقا عه‌لی له‌یلان، د.وریا عومه‌ر ئه‌مین، نه‌جم سه‌لمان الفه‌یلی). ٤ ـ (ب) پشكا دوویێ ژ رڤێشتا سێ (حه‌كیم عه‌بدولره‌حمان بابیری، دوریه عه‌ونی، كۆنێ ره‌ش، پاكیزه ره‌فیق حلمی، جه‌مشید حه‌یده‌ر حیده‌ری، جه‌مال ره‌شید ئه‌حمه‌د، ئه‌بۆبه‌كر الموسه‌نف، بن یه‌حیا عیراقی كوردی، خه‌له‌ف شه‌وقی داودی، حه‌قی كرمانج، حسامه‌دین نه‌قشه‌به‌نی، محه‌مه‌د بریفكانی، محه‌مه‌د جه‌میل رۆژبه‌یانی، عه‌زیز شه‌مزینی، كیكاوس قه‌فتان، یه‌شار كه‌مال، هادی چاوشلی، نازم ره‌شید شێخۆ، مه‌عرووف ساعاتی قه‌ره‌داغی، نوره‌ددین شیرازی، عزه‌ددین مسته‌فا، فوئاد عارف، عه‌لی سه‌یدو گۆران، میرزا شكروللا سه‌نه‌ندچی، ئه‌یۆب بارزانی، محه‌مه‌د ته‌یفۆر). ٥ ـ ل كوردستانا سۆر، ئێكه‌تیا سۆڤیێتی یابه‌رێ (ئه‌مینێ عه‌ڤدال، ئوردیخانێ جه‌لیلی، جاسمێ جه‌لیل، جه‌لیلێ جه‌لیلی، حاجی جندۆ، میروی ئه‌سه‌د، خالد مرادۆڤیج، سه‌عید ئیبۆ، شاكرو خودو محوبی، شامیلۆف، عه‌لی عه‌ڤدال ره‌حمان، قه‌ناتێ كوردوف. ئه‌ڤرۆ ب شانازی ڤه دبێژین مه كوردان هزاران مدیرۆكڤان یێن هه‌ین ل زانكۆیێن كوردستانێ ب تایبه‌تی ل پشكێن مێژوویێ ب پلێن پرۆفیسۆر و پرۆفیسۆرێ هاریكار و دكتوراه و شیره‌تكار و شاره‌زا و ماسته‌ر و به‌كالۆریۆس (مامۆستا و مامۆستایێ هاریكار)، كو سالانه ژماره‌كا مه‌زن یا قوتابیان ده‌رده‌چن ژ وی به‌شی وه‌ك بسپۆرێ مێژوویی، له‌ورا ئاماژه مه دا ڤێ چه‌ندێ ب تنێ، چنكو ب ناڤ ژماره پێدڤی پرتووكه‌كا تایبه‌تن و ئه‌و بخوه هه‌ژی تۆماره‌كێ نه ب رێزڤه. ئه‌ڤچا مێژوو بنگه‌هه و ژێده‌ره و كانیا زه‌لاله و به‌رێ بنیاتێ پرانیا ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ نه، بێ پسیار و به‌رسڤ مافێ ره‌وا دیار دكه‌ت و دسه‌لمینیت. د ڤێره‌دا مێژووڤان دهێن پارێزه‌ر و دادوه‌ر و دیده‌ڤان یێن ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یێن هه‌ره خورت و كاریگه‌ر و هه‌ستیار ئه‌م پێدڤی رۆلێ واینه یێ پیرۆز د ڤێ قووناغا ئه‌م نوكه تێدا كو كورد شارستانی و مێژوو نه، به‌ری هزاران سالان خودانێ خوه ده‌وله‌ت كۆمار و ئیمبیراتوریه‌ت و میرنشینان بوون، نوكه ژی پێتر و سه‌نگتر و ره‌واتر هه‌ژی ده‌وله‌تبوونێ نه.
ره‌گه‌زو بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ
پشكا (٢٣)
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
هونه‌رو هونه‌رمه‌ندێن كوردان
شوونوار و دیرۆك بۆ مه و بۆ خه‌لكێ جیهانێ دسه‌لمینن كو كوردان كار و چاكسازی و داهێنان یا كری د هه‌می بیاڤێن هونه‌ری دا، هه‌ر ژ كارێ شێوه‌كاری و شانۆیێ هه‌تا ستران و ئاوازێن مقاما كوردی یا ره‌سه‌ن و سروودێن نیشتیمانی و نه‌ته‌وه‌یی و شۆره‌شگێری كو سروودا نیشتیمانی (ئه‌ره‌قیب)، به‌لگه‌نامه‌كا هه‌رده‌م زێندی و به‌رده‌سته. ئه‌ڤ چه‌نده ژی گرێدانه‌كه د ناڤبه‌را به‌رێ و نوكه دا. ل سه‌رده‌ستێن هونه‌رمه‌ندێن دێرین به‌ری هزاران سالان و نوكه چه‌ندین په‌یكه‌ر و نه‌خشێن نیگاریێ و زوخرف و سیرامیك و پیشه‌یێن ده‌ستی یێن هونه‌ری و یێن ئاڤاهیا و قشلا و شكه‌فت و دیوانا و پرا هه‌تا پیشه‌سازیا ئامیرێ ته‌مبیرێ و ده‌فكێ و بلوولێ و ده‌هۆل و زڕنایێ و دوتكێ، پاشی عود و ئامیرێ قانوونێ یێن هاتینه چێكرن ب ئاسته‌كی نه كێمتر ژ خه‌لكێ جیهانێ و ده‌ست ب پێكئینان تیپێن هونه‌ری و سترانا و شانۆیا كوردی یێن هه‌ڤچه‌رخ. سترانا كوردی یا هه‌ردو ره‌گه‌زان د نه‌نگڤه‌دان حه‌زا خوه یا هه‌ی سه‌ر ئاستێ ناڤخوه‌یی و ده‌رڤه، ب مێژوویا كه‌ڤنار و ره‌سه‌ن و ب شه‌وقه‌كا هه‌لات و ده‌ستپێك ژ جه‌زیرا بۆتا بوو و پشت زنجیرا چییایێ جۆتی ل كوردستانا باكۆر، پاشی كودستانا باشۆر و به‌ر ب كوردستانا رۆژهه‌لات و رۆژئاڤا و هه‌روه‌سا كوردستانا سۆر ل یێریڤانێ و ئه‌رمنیان، هه‌میان پێكڤه سترانا كوردی گۆت ب هه‌می زاراڤان ڤه ب په‌یڤ و ئاوازێن ئارمانجكرین و ده‌ست نیشانكرین د هه‌می بیاڤێن جڤاكی و سیاسی د خزمه‌تا رێبازا ژین و ژیارێ و رێبازا خه‌باتا ملله‌تێ كورد ب شۆره‌ش و داستنا و سه‌رهلدانان. ستران و سروودێن نیشتیمانى هه‌رده‌م چه‌كه‌كێ مه‌عنه‌ویه یێ جه‌ماوه‌ری و ناڤ رێزێن پێشمه‌رگێن قاره‌مان و ب په‌یڤ و ئاوازێن شۆره‌شگێر ئاستێ هێز و هه‌ستا به‌رز و بلندبوون، چه‌ند ژ سترانبێژا تووشی كارێن نه ره‌وا، نه مرۆڤایه‌تی، زێده‌باری زینداكرنێ و ئه‌شكدانێ دبوون، ل سه‌رده‌ستێ رژێمێن دكتاتۆر و ره‌گه‌زپه‌رست. ئه‌ڤرۆ هونه‌رمه‌ند و هونه‌رێ كوردی جهه‌كێ تایبه‌ت یێ هه‌ی د ناڤ زه‌میر و و ژدانا كومه‌لێ مه و یێ جیهانێ دا، بۆ رۆلێ وانا یێ ریادی و خه‌مخۆر و به‌رگری و كاریگه‌ر د رێبازا ئاڤاكرنا كومه‌لێ كوردی. گۆره‌پانا هونه‌رێ ل كوردستانێ یا نه‌خشاندیه ب هزاران هونه‌رمه‌ندان، به‌ری سه‌دان سالان هه‌تا ئه‌ڤرۆ و ژده‌ستپێكێ (كاویسه غا، سه‌عیده غا، عه‌لی مه‌ردان، حه‌سه‌ن زیره‌ك، حه‌مكێ ئامێدی، ده‌روێشێ عه‌بدی، مریه‌م خان، حه‌سه‌ن جزراوی، محه‌مه‌د عارف جزراوی، نه‌سرین شێروان، فه‌وزیه محه‌مه‌د، ره‌سوول گه‌ردی، تاهر ته‌وفیق، باكۆری، ئارام دیكران، مه‌زهه‌رێ خالقی، كه‌ریم كابانى، شاكر و … هتد. ژ یێن دێرین و پشتی وانا ب سه‌دان هاتنه ناڤ گۆره‌پانا ستران و سروودا كوردی ب رۆله‌كێ به‌رز و بالا و كاریگه‌ر و بناڤوده‌نگ ب نموونه وه‌كو (شه‌مال سائیب، ته‌حسین تاها، عیسا به‌رواری، فوئاد ئه‌حمه‌د، محه‌مه‌د خه‌یری، گولبهار، جه‌مال جه‌لال، به‌شار زاخۆلى، عه‌یشه‌شان، ئیسڤێ عه‌بوخورتا، سه‌عدوللا بامه‌رنی، محه‌مه‌د جه‌زا، محه‌مه‌د شێخۆ، سه‌عید گاباری، شڤان په‌روه‌ر، ئیبراهیم تاتلیس، ئه‌سعه‌د قه‌ره‌داغی، حه‌سه‌ن گه‌رمیانی، سه‌میر زاخۆلی، ئه‌رده‌وان زاخۆلی، ئه‌یاز زاخۆلی، حاجی زاخۆلی، عه‌بدالقه‌هار زاخۆلی، دلشاد زاخۆلی، سه‌لام زاخۆلی، عه‌دنان زاخۆلی، ئه‌رشه‌د زاخۆلى، ئیسلام زاخۆلی، عه‌بدالواحد زاخۆلی، رێكێش سه‌یرانی، عه‌مار كۆفی، نزار حه‌سه‌ن، كه‌مال ئاكره‌یی، شاكر ئاكره‌یی، محه‌مه تاها ئاكره‌یی، حه‌سه‌ن عه‌لی خه‌نجه‌ر، حه‌سه‌ن شه‌ریف، عه‌بدوللا زێرین، سالح ئامێدی، ئه‌نه‌س ئامێدی، دیمۆقرات تاها، به‌ختیار ئامێدی، مێهڤان ئامێدی، مه‌حموود بامه‌رنی، ئیسماعیل جمعه، محه‌مه‌د دهۆكی، غانم محه‌مه‌د سیتۆ، سه‌میر سه‌دیق، سه‌ربه‌ست مالتایی، فه‌رسه‌ت حسین، كاروان كامل، به‌ختیار، خه‌لیل باكۆزی، عومه‌ر گوندی، سالار دێركی، بلند ئیبراهیم، عه‌زیز وه‌یسی، چۆپی فه‌تاح، زه‌كه‌ریا، عه‌زیز وه‌یسی، ناسڕ ره‌زازی، مه‌رزیه فه‌ریقی، له‌یلا فه‌ریقی، براده‌ر، گلستان، فاتێ، به‌ردان مێردینی، نازدار، سه‌لاح داود، باخان، گولا سه‌رحه‌د، سالم حه‌له‌بی، شه‌یدا سیما، دلگه‌ش، سه‌لاح ره‌ئووف، ده‌لیل خدر، ئارا جاف، زۆزان، ده‌لیل دبلانار، ده‌نگه‌بێژ مه‌عرووف، ئازار خۆشناو، تۆرزی، محسن عه‌بدوللا، شه‌هره‌یار جه‌مشیدی، ئۆران شه‌مدینۆسن، شیلان، مه‌له‌ك، مه‌حموود عه‌زیز شاكر، سه‌وسه‌ن، عه‌دنان دلبرین، مه‌ریوان، هه‌رێم. سفادین، عومه‌ر دزه‌یی، خانزاده، دلۆڤان، رێبوار محه‌مه‌د، روزاد، مسته‌فا دلدار، به‌ها شێخو، بابك شه‌ریفی، كه‌نعان شێخۆ، بابك شه‌ریفی، هه‌ردی سالح، عه‌لی باران، گوڤه‌ند كاوانی، عادل حزنی، په‌یام عه‌زیزی، حكمه‌ت جه‌میل، دلینا قه‌ره‌داغی، په‌رواز حسێن، گۆران، جه‌مشید، دلنیا ره‌زازی، مزگین، ئوسمان عه‌لی، زیاد ئه‌سعه‌د، رێبوار مه‌عرووف، ده‌رسیم، موحه‌به‌تی، ئینۆر دوغان، كارابتی خاجۆ، هاوتا ئه‌سعه‌د، ته‌نیا عه‌ره‌ب، خانما ده‌رسیم، حوسنی مووشی، شه‌ریف قه‌یران، جوان حاجۆ، حاجی سلیڤانه‌یی، په‌ریشان تارق، بیرمچۆ، خه‌له‌ف شه‌نگاری، لۆرین به‌ره‌زه‌نجی، نیزامه‌ددین ئاریج، ده‌شنێ مراد، عه‌دنان كه‌ریم، كه‌مال محه‌مه‌د، شه‌هرام نازری، مه‌عسووم قرمز گۆل، فه‌رهاد تونج، سیلدا یاجان، كاروان ئوسمان، ده‌یلیل دیلانار، ئاوات بۆكانی، هه‌ڤال حاجی، میران عه‌لی، سه‌عید یوسف، رامی هه‌ركی، عه‌بدوللا هه‌ركی، ئه‌یۆب عه‌لی … هتد ژ هونه‌رمه‌ندێن هێژا ل گه‌ل رێزلێنانا بێ سنۆر بۆ ئه‌وێن ناڤێن وانا نه‌هاتین ئه‌گه‌ر مه ژبیكربن. سه‌باره‌ت هونه‌رێن دی كوردان مێژوویه‌كا پر به‌رهه‌م و چالاكی یاهه‌ی د بیاڤێ ئه‌كته‌ریێ و ده‌رئینانا شانۆی و سینه‌مایێ دا، ئه‌ڤرۆ دراما كوردی جهێ خوه یێ هه‌ی ل جه‌م بسپۆرێن جیهانی د ڤی واری دا و گه‌له‌ك جاران پلێن ئێكێ یێن ده‌ستخوه‌ڤه ئینادین د فیسته‌ڤالێن جیهانی یێن سالانه دا. ل كوردستانێ ژی ڤیسته‌ڤالا فلمێن سینه‌مایی یێن كورت و درێژ دهێنه گێران ب شێوازه‌كێ سه‌رده‌م و پێشكه‌فتی. كوردان عه‌مالیقه یێن هه‌ین ژ ئه‌كترێن به‌ركه‌فتی سه‌رئاستی ناڤخوه‌یی و جیهانی، بۆ نموونه دێ ب تنێ ئاماژێ ده‌ینه ژماره‌كێ ژ وان ب رێزا ل گه‌ل رێز و ته‌قدیرێن بێ سنۆر بۆ یێن دی چنكو ئه‌ڤ بابه‌ته پێدڤی پرتووكه‌كا تایبه‌ته (یه‌لماز گۆنای، ئه‌حمه‌د سالار، به‌ردان مێردینى، شوان عه‌توف، خالد تاج، ئه‌شه‌ره‌ف كوردی، عه‌دنان كه‌ریم، حكمه‌ت داود، سالار عه‌بدولقادر، رێكێش سه‌لیم، حه‌سه‌ن حسین، عادل حه‌سه‌ن، رفعه‌ت ره‌جه‌ب جه‌مال، سه‌فوه‌ت الجه‌راح، سه‌فین ئه‌نوه‌ر شكری، دلێر ئه‌حمه‌د، ئه‌كره‌م مه‌حموود، عه‌بدوللا كاكه‌یی، عادل عه‌بدولره‌حمان، به‌یار عه‌لی، ڤیان سالح، ماجد محه‌مه‌د، سه‌عید زه‌نگه‌نه، جه‌میل زكری، شاهین كیڤۆر، خه‌لیل قه‌دشی، جه‌لال قه‌دشی، غازی سه‌دیق، شێروان جه‌میل، سه‌عید ره‌جه‌ب، ئه‌كته‌رێن به‌زمی به‌زم. ئه‌ڤرۆ كۆلیج و په‌یمانگه‌هێن هونه‌رێ جوان یێن بووینه بنگه‌هێن زانستی یێن ده‌رچوونا سه‌دان قوتابیان سالانه هه‌لگرێن باورنامێن دبلۆم و به‌كالوریۆسێ ب گه‌له‌ك بسپۆراتیێن هونه‌ری ژ ئه‌كتكریێ و په‌یكه‌رسازیێ و مۆزیكێ و سیرامیكێ و شانۆیێ، شێوه‌كاریێ و نیگاریێ. كوردستان ئه‌ڤرۆ یا ب كه‌تواره‌كێ به‌رفره‌ه ڤه دچیت د بیاڤێ هونه‌ری دا و كه‌لتوورێ كوردی یێ ره‌سه‌ن دزڤریته چه‌رخێ ١٣ به‌ری زایینی و به‌هرا موزیكێ ژی هه‌ره یا گرنگ و سه‌ركه‌فتیه، ل سه‌ر ده‌ستێ سه‌دان مۆزیكژه‌نا یا گه‌هشتییه پلێن جیهانی ب مێژوویه‌كا كه‌ڤنار دزڤریته سه‌رده‌مێ ئه‌سلافێن مه كوردان (هریان) هه‌رژ (زریابی) سالا١٦٠ ه یێ هاتیه سه‌ر دونیایێ یێ بناڤوده‌نگ بۆسه‌رده‌مێ خه‌لیفه‌ی هاروون ره‌شید، كو ڤه‌كۆله‌را ئه‌لمانی (زیغرید هونغه) د پرتووكا خوه‌دا (شمس العرب) زریاب كورده كو رامانا ناڤێ وی (زێر ئاڤه) و هنده‌ك بێژن زیـَراب)، هه‌رچه‌نده هنده‌ك دپێژن زریاب ژ قنێتا فارسیه، سه‌ر ده‌ستێ ئیسحاق ئه‌لمووسلی یێ هاتیه فێركرن و خزمه‌تا مۆزیكێ یا كری د گه‌ل دا سه‌فیه‌دین ئورموی و محه‌مه‌د ئه‌لخه‌تیب، هه‌روه‌سا به‌كری كوردی ل شامێ وه‌ك سترانبێژ و مۆزیكژه‌ن، حه‌تا ئه‌ڤرۆ هنده‌ك مه‌قام دهێنه گۆتن سه‌ر سیسته‌مێ وانا وه‌ك مه‌قاما (راست، یكاه و دوكاه و سیكاه و جهاره‌كا) ئه‌ڤرۆ و ل سه‌ر ده‌ستێ رڤێشتا نوكه و جهێ سه‌ربلندیا مه‌یه ناڤێ هونه‌رێ كوردستانێ یێ هاتیه نیاسین و بلندكری ب سنفۆنیێن جیهانی و ئوركێستا ب نموونه وه‌ك مۆزیك ژه‌نێ جیهانی (دلشاد محه‌مه‌د سه‌عید و مۆزیكژه‌ن ئه‌نوه‌ر قه‌ره‌داغی، سیركان حه‌قی و سه‌لاح بایره‌م و ئالان حه‌قی و سه‌ید ئه‌حمه‌د ره‌واندوزی و جه‌مال محه‌مه‌د ئه‌دیب … هتد. ژ مۆزیك ژه‌نێن كورد. ئه‌ڤچا هونه‌ر و هه‌نه‌رمه‌ند ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ نه وه‌ك ناسنامه‌كا خورت و ژێهاتی و دێ مینن وه‌ك ژێده‌رو بنگه‌هێ سه‌رفه‌رازیێ و پێ ناسینێ، تیرۆشك ژێ دهێنه ڤه‌دان بۆ هه‌می خه‌لكێ جیهانێ.
ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ
پشكا (٢٤)
كه‌ركووك دلێ كوردستانێ یه
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
دیرۆكا كوردینیا كه‌ركووكێ بابه‌ته‌كێ دوور و درێژه، ب راپۆرته‌كا هۆسا، هه‌می به‌لگه‌نامه و رۆهنكرنا دیرۆكى ناهێنه نڤیسین و گۆتن، لێ ب هنده‌ك دیده‌ڤان و ئاماران دێ ئاماژه پێ ده‌ین، كو كورد ئێكه‌مین كه‌سانن ل كه‌ركووكێ بوون نێزیكی ١٠٠ هزاران سالان به‌ری هاتنا پێلێن به‌شه‌ری ژ گزیرتا عه‌ره‌بی، وه‌ك هاتیه په‌سه‌نكرن د پرتووكا (مێژوویا كوردان) دا یا (تۆما بوا) و كه‌ركووكێ پایته‌ختێ (الكوتیین) بوو و دگۆتێ (ئارابخا) و میدییان دگۆتێ (كورا كورا) ب رامانا رۆناهیا ئاگری، سۆمه‌ریا دگۆتێ (كاركووك) ب رامانا (كارێ رێكوپێك). كو ئه‌ڤ چه‌نده ب ١٦٠ سالان به‌ری زایینی یه. رۆژهه‌لاتناس و دیرۆكڤان و رێكخراوێن جیهانی و هه‌رێمی ئه‌ڤان ئاماران و دیده‌ڤانان بۆ مه و خه‌لكێ جیهانێ دیاردكه‌ن. ١ـ ئه‌ندازیارێ رۆسی (یوسف جیرنیك)، ل سالا١٨٧٢ ـ ١٨٧٣ هاتبوو كه‌ركووكێ بۆ دووڤچوونا شیانێن گه‌میڤانیێ ل رووباری دجله و فرات، ل سالا ١٨٧٩ ئه‌نجامێن سه‌ره‌دانا خوه ل وپیكیپیدیا چارێ ژ به‌لاڤووكا پشكا قه‌فقاس یا كۆمه‌لا جوگرافیا شاهی (مه‌له‌كی) یا رۆسی، دبێژیت ژمارا ئاكنجیان ل كه‌ركووكێ ل وی ده می ١٢ ـ ١٥ هزار كه‌س بوون هه‌می كوردن ژ بلی (٤٠) خێزانا ژ ئه‌رمه‌ن و كریستیانابوون، ئێك توركمان و عه‌ره‌ب لێ نه‌بوون ژبلی هنده‌ك وان كه‌سێن حامیان توركی بوون.
٢ـ ئامارا هاتی یه به‌لاڤه‌كن د ویكیپیدیا ئۆسمانیان دا (قاموس الاعلام) یا دیرۆكڤان و ره‌حالێ توركی (شمسه‌دین سامی)، ئه‌وێ چوویه كه‌ركووكێ دووماهیا چه‌رخێ ١٩، زێده‌باری یێ لایه‌نگێرێ تورك و نه‌ته‌وێن دی بوو، لێ د فه‌رهه نگێ دا به‌رپه‌رێ ٣٨٤٢ كو رێژا كوردان ل كه‌ركووكێ پتره ژ ٣\٤ سێ چارێكن، كه‌ركووك باژێره‌كێ كوردی یه دكه‌ڤیته د دلێ كوردستانێ دا.
٣ـ رۆژهه‌لاتناسێ جۆرجی یێ ب ناڤوده‌نگ (ئه‌لبرت مینینشا شفیلی) دۆپات دكه‌ت كو ئه‌و خیزانێن ئه‌رستوقراتی ل كه‌ركووكێ ژ قنێتا كوردی نه، ژ به‌ر هنده‌ك ده‌ستكه‌فتیان، نه‌ته‌وه‌تیا خوه یا كوردی هێلا سه‌خمه‌راتی پاراستنا مولك و ئه‌ملاكێن خوه ژ توركان، وه‌ك خێزانا، النفته‌جی، ئوجی القیر جدار، السواد الاعزه‌م ژ ئاكنجیێن باژێرینه ژ كوردانه.
٤ـ فه‌رمانگه‌ها المعارف یا عوسمانى ل دووماهیا چه‌رخێ ١٩ ژمارا ئاكنجیێن كه‌ركووكێ ب (٣٠) هزار كه‌سان ده‌ستنیشانكرن، ژ وان ٢٢ هزار و ٥٠٠ ژ كوردانه و یێن مایی توركمان و عه‌ره‌ب و كریستیان و جوهی بوون.
٥ـ گه‌رۆكڤانێ فره‌نسی (ئولیفلێ لۆنكریك) د پرتووكا خوه‌دا بناڤێ (چار چه‌رخ ژ عیراقا نووی) ژمارا ئاكنجیێن باژێرێ كه‌ركووكێ ل ده‌ستپێكا چه‌رخێ (١٩) ١٠ هزار كه‌سن، پرانیا وان ب زمانێ كوردی دئاخڤن، ژبلی فه‌رمانبه‌رێن عوسمانی و هنده‌ك كورد ئه‌وێن هاتینه دامه‌زراندن ب توركی ل فه‌رمانگه‌هێ دئاخفتن ل به‌ر زمانێ فه‌رمى توركیه.
٦ـ ژێده‌رێن توركی یێن كه‌ڤن، ژ وان (سیاحتنامه) یا گه‌رۆكڤانێ تورك (ئۆلیا جلبی)، به‌رپه‌رێ ٧٤ ـ ٧٥ پشكا چارێ دبێژیت، كوردستان نه‌ه ویلایه‌ت بوون ل ده‌مێ خوه، ژ وان ولایه‌تا شه‌هره‌زۆر سه‌نته‌رێ وێ كه‌ركووك بوو.
٧ـ (سجلا ئیمبیراتۆریا عوسمانی (الدفتر الخاقانی) یا نڤیسه‌ر (عینی عه‌لی ئه‌فندی)، تێدا دبێژیت كو ویلایه‌تا شه‌هره‌زور یا پێكهاتی یه ژ ٢٠ سنجه‌قا ژ هه‌می كوردستانا باشۆر، سه‌نته‌رێ وێ كه‌ركووكێ یه.
ئامارێن ل سه‌ر كه‌ركووكێ یێن چه‌رخێ بیستێ.
ژێده‌رێن باوه‌ری پێ هه‌ی ژ وان یێن عوسمانی دوپاتدكه‌ن، كورد ل ده‌ستپێكا چه‌رخێ ١٩ هه‌می ئاكنجیێن كه‌ركووكێ كوردبوون ب تنێ ٤٠ خیزان كرستیانبوون، لێ پشتی هاتنا كارمه‌ندێن ده‌وله‌تا عوسمانی و ته‌تریكێ ده‌ستپێكر پاشی عه‌ره‌بكرنێ و ئنگلیز هاته عیراقێ وه‌ك داگیركه‌ر رابوو ب ئاكنجیكرن و دامه‌زراندنا فه‌رمانبه‌ر و كرێكارێن عه‌ره‌ب ب پشكداری ل گه‌ل حوكمه‌تێن عیراقێ. ل ده‌مێ كه‌ركووكێ سه‌ر ب ولایه‌تا مووسل ڤه و ژ ئه‌گه‌رێ ناكۆكیێ و شه‌رى ل سه‌ر ولایه‌تا مووسل، بریتانا و عیراقێ و توركیا، سێ ئامار پێشكێشی نه‌ته‌وه‌یێن ئێگرتی كرن.
١ـ ئامارا عیراقی/كورد٥٢٠ هزار و ٢٦٤/ توركمان ٣٨هزار و٦٥٣/ عه‌ره‌ب ١٦ هزار و ٩٤١/ كرستیان ٦١هزار ٣٣٦/جوهی ١١ هزار و ٨٩٨.
٢ـ ئامارا توركی /كورد ٢٨١ هزار٨٣٠/توركمان ١٤٦ هزار و ٩٦٠/ عه‌ره‌ب ٤٣ هزار ٢١٠.
٣ـ ئامارا بریتانی/ كورد ٤٥٤ هزار و ٧٢١/توركمان ١٨٥ هزار و ٧٢٦/عه‌ره‌ب ٦٥ هزار و ٨٥٩/ هه‌ر چه‌نده لایه‌نێن ناكۆك هه‌ولدان بۆ زێده‌كرنا ژمارا لایه‌نێ خوه، لێ ژمارا كوردان گه‌هشته دوجاركی ژمارا توركومان و عه‌ره‌بان، حه‌تا راده‌كی ئنگلیزی هه‌ولدا جۆره‌كێ یه‌كسانیێ په‌یداكه‌ت بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا عه‌ره‌بان، ژلایه‌كێ دیڤه رێژه‌كا كوردان ئه‌وێن رێڤینك (كۆچه‌رات)، نه هاتنه تۆماركرن، ژ ئامارێ ره‌ڤین ژ به‌ر ئه‌گه‌رێ خزمه‌تا سوپایی (الخدمه العسكریه) و ئه‌گه‌ره‌كێ دی دهزركر دێ باجێ ژێ وه‌رگرن پشتی ئامارێ وه‌كو عوسمانیان، سه‌باره‌ت توركومانا ل شاری بوون و هه‌می هاتنه تۆماركرن. یا دیاره ژ ئارمانج و مه‌ره‌مێن ره‌كه‌ز په‌رستا و شۆفینیێن رژێمین به‌رێ و سیاسه‌تا عه‌ره‌بكرنێ و ته‌تریكێ ئامارا ١٩٥٧ ئه‌ڤه‌یه پشتی كه‌ركووكێ ژ لیوا مووسلێ ڤه‌بوو و بۆ لیوا كه‌ركووكێ.
ئامارا كشتی یا سالا ١٩٥٧/كورد٥٢٠ هزار و ١٨٧/ توركمان ١٠٨ هزار و٦٢٠ پشتی ٢٠ هزار توركمان ژ پارێزگه‌هێن عیراقێ قه‌ستا كه‌ركووكێ كرین/عه‌ره‌ب ٨٣ هزار و٣٧١. سه‌بارت ئامارا١٩٧٧ وه‌كو یادیار كورد هه‌می هاتنه راگوهاستن، عه‌ره‌ب ئینابوونه سه‌رمال ئه‌ملاكێن كوردان، مال ل مالخویی حرامكر. ئه‌ڤچا ئه‌و نه ئاماره ئه‌و ژه‌هره‌ماره.
بلا هه‌می ڤێ چه‌ندێ بزانن ب تایبه‌تی داگیركه‌رێن كه‌ركووكێ پشتی ١٦ ئوكتوبه‌ر سالا ٢٠١٧ پاشی به‌حسێ بلندكرنا ئالایێ كوردستانێ بكه‌ن و بلا به‌رۆكێن شه‌ری و سه‌نگه‌رێن پێشمه‌رگه‌ین قاره‌مان ل بیرا وان بیت ل دۆرمه‌ندۆرێ كه‌ركووكێ ل ژێر وی ئالایێ پیرۆز و خوینا سه‌دان شه‌هیدێن سه‌ربلند و سه‌رفه‌راز، كه‌ركووك یاهاتیه پاراستن ژ درنده‌ترین دوژمن ل شه‌رێ دژی داعش. باشی بچنه گورستانا كه‌ركووكێ پسیارا كوردینا كه‌ركووكێ بكه‌ن!. وه‌كو هاتی یه گۆتن ل سه‌ر زارێ بابێ روحی یێ نه‌ته‌وا كورد بارزانیێ نه‌مر مسته‌فا، ئه‌ڤچا چاوا كه‌ركووك ناهێت ئێك ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ، یێن هه‌ره دیار و دیرۆكی. به‌س ب تنێ دێ بێژین، خودێ مالا خیانه‌تكاران خرابكه‌ت ئه‌وێن كه‌ركووك بۆ داگیكه‌ران هێلایی ل رۆژا ١٦ ئوكتوبه‌رێ ٢٠١٧.
ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ
پشكا (٢٦)
(٢٦) سه‌رهلدان و كوچا ملیونی محمد إبراهیم ئامێدی
ملله‌تێ كورد خۆدانێ خۆ سه‌ربووره‌كێ دیرو درێژه، یێ پر ریدان و بیره‌وه‌ری وهه‌لكه‌فتایه دگه‌له‌ك بیاڤاندا ، لێ مخابن تا راده‌كی ئه‌م بخۆ كارو مفایێن پێدڤی ژێ ناوه‌رگرین و په‌یڤا میرم بووری هه‌رده‌م پشتی ریدانا وكاریساتا دێ كه‌ینو بێژین لێ مخابن كو ١٦ ئوكتوبه‌ر٢٠١٧ ڤێ چه‌ندێ دوباره دكه‌ت . سه‌رهه‌لدان ژ به‌رهه‌وم خه‌باتا بزاڤا رزگاری خوازیا كوردییه دژی سیته‌مكاریێ وكارێن نه مروڤایه‌تی و ته‌په سه‌ریێ وكارێن شوفینی وره‌گه‌زپه‌رستیێ و داكیركرناخاك ووه‌لات وخه‌ندقاندنا سه‌ربه‌ستێ وئازادیێ …هتد ژكارێن نه‌مروڤایه‌تی یێن دیار جه‌م هه‌میا . له‌ورا ل ٥/ئادارا سالا١٩٩١ ملله‌تێ كورد رابۆ سه‌رخو وه‌ك شێران وه‌ك دلێرو قاره‌مانا دژی ده‌سهه‌لاتا گور به‌گورو وان راهات و كارێن چه‌په‌ل ، قه‌یدو زنجیر ئشكاندن و په‌یڤ و ده‌نگێن حه‌بسكرین به‌ردان و ده‌رخستنا داگیكه‌را وخلاسبوون ژ عبودیه‌تێ وهه‌می كارێن قه‌مع و تیرورێ ، دستپێك ل باژێری رانیا بۆ پاشی پارز گه ه و باژێرو باژێرگێن كوردستانێ ، وكه‌یف و خوشی ودلنایی به‌لاڤه‌بو ل هه‌می جه و مال و ده‌ڤه‌را ب ئومێدا ژین وژیارا ب ئاشتی وسه‌ربه‌ستی وده‌ست ڤه‌ئینانا ئارمانجێن نه‌ته‌وایه‌ت یێن گه‌لێ كورد ، لێ مخابن ئه‌و خوشی وئازادی بتنێ بۆ ٢٣ رۆژابۆ رژێمێ هرش كرنه سه‌ر كوردستانێ ب هزێن جه‌كدار یێن سوپایێ عیراقێ وفروكێن هێلیكوپته‌ر، ملله‌ت نه‌جاربۆ دستب كوچاملیونیی بكه‌ت ل ٢٨/٣/١٩٩١ ب ئێك رێزی وئێك كوتاراسیاسی ، ب ئێك دل وجان وه‌ك شوره‌شا ئیلولێ یاپیروز ١١/٩/١٩٦١یاته‌ڤایی بو ب هه‌می ته‌خ وجینا وپارت ولایه‌نا و ئول ڤه ، ونه‌ته‌وایێن كوردو كوردستانیا ، ب ئێك هه‌لویست وئارمانج . كوپشتی بورینا ٢٣رۆژان ل سه‌ر سه‌رهلدانا جه‌ماوه‌رێ كورد یا پیروز١٩٩١ ژبه‌ر سیته‌مكاریا رژێما گوربه‌گور، ومه‌ترسیا كارئینانا كیمیاوی دژی كوردان، وه‌ك وباژێرێ حه‌له‌پچا شه‌هید ل ده‌مێ هاتییه كیمیابارانكرن ل١٦/٣/١٩٨٨، هه‌روه‌سا ئه‌نفالكرن وده‌هان كارێن نه‌مرۆڤایه‌تی ونه‌شه‌رعی ، كوهێزێن سوپایێ عیراقێ ده‌ست ب هێرشاكرن ل سه‌ر باژێرو باژێركێن كوردستانێ ب كارئینانا فروكێن هێلیكوپته‌روتوپخانا سوپای، جه‌ماوه‌رێ كوردی نه‌جاربۆ به‌رب ده‌وله‌تێن جیران ڤه بچت ب ئێك ئیراده وهه‌لویست، وه‌ك كومارا ئیرانێ و توركیا ورێژه‌كا كێم بۆ كومارا سوریا ڤه‌چوون ، ب ملیونان كه‌سان حال ومالێن خۆ هێلان و ب سه‌دان كیلومتران وه‌ك په‌یاده ل ژێر سه‌قایه‌كێ سه‌قه‌م و سه‌رما وبارینا به‌ڤرۆ بارانا برسی وپێخاس نه جه وبالگه‌ه ، وب سه‌دان بوونه قوربانی تا كه‌هشتینه جهێن پێدڤی ل ژێربارودوخێن ژیارێ یێن سه‌خت ودژوار ، وه ك كاریساته‌كا مه‌زن ب سه‌رێ كوردان هاتی . له‌ورا خه‌لكێ شه‌ره‌ف مه‌ند یێ وان ده‌وله‌تا هاتنه هه‌وارێ، هه‌ر چه‌نده هنده‌ك سه‌رپێچی وخوراكێشان وده‌ست درێژاهی هاتنه‌كرن ل ده‌ستپێكێ ژلایێ زێره‌ڤانێنن سنورێ توركیا ڤه . لێ رێكخراوێن مروڤایه‌تی وپزیشكێن بێ سنوور ب روولێ خو یێ مروڤایه‌تی وهاریكار رابوون ، وژ لایه‌كێ دیڤه فروكێن تایبه‌ت یێن هه‌فپه‌یمانا ئاهێن خوارنێ وكه‌ل وپه‌لێن پێدڤی ل ئه‌سمانا بۆهاڤێشتنه خوارێ، وكه‌سانێنن ب ناڤ وده‌نك ودبلوماسی سه‌ر ئاستێ جیهانێ سه‌ره‌دانا كۆجبه‌را وخیڤه‌تگه‌ها كرن، ویا گرنك بریارا ژماره (٦٨٨ ) ل ٥/٤/١٩٩١ ژ جڤاتا ئاسایشا نه‌ته‌ویێن ئێكگرتی ده‌ركه‌فت، ل په‌ی بركا حه‌فتێ ژ مادێ سێ یێ میساقێ نه‌ته‌ویێن ئێكگرتی .و یا پێك هاتی بۆ ژ حه‌فت خالا كوهه‌می كارێن نه‌مرۆڤایه‌تی یێن رژێماعیراقێ رسواكرن ول زۆترین ده‌م به‌رنامێ هه‌وار هاتنی َوهاریكاریێ ده‌ستبێكه‌ت ، ب به‌ژداریا هه‌می ده‌وله‌تێن ئه‌ندام ورێكخراوێن مروڤایه‌تی. كوكوچا ملیونی زه‌میرو وژدانا خه‌لكێ جیهانێ هه‌ژاند ،وب ملیونان رۆندك باراندن وشه‌مالك هه‌لكرن ودعاكرن بۆ ملله‌تێ كورد ب به‌لاڤه‌كرنا دكیومێنتێن ریدانا ودنگو باسێن ڤێ كوچێ ل سه‌ر شاشێن ته‌له‌فزیونا وبنگه‌هێن میدیایا جیهانی ، وه‌ك مه‌زنترین ریفراندوم بۆ سه‌ربه‌خویێ ، كوهه‌میا زانی ملله‌ته‌كێ هه‌ی كوردن تانوكه د بێ به‌هرن ژ بچوكترین مافێ ره‌وا و كیانه‌كێ سه‌ربخوه، ژبلی ئیرادا رب العالمینی ئیرادا ملله‌تێ كورد ی مه‌زنتره ژ هه‌می ئیرادا وكوچا ملیونی ب ئه‌نجامێن باش سه‌ركه‌فت،وخه‌لكانه‌كێ بیانی ب گه‌ل و حكومه‌ت ڤه پشته‌ڤان و هاریكاربوون دگه ل مه وه‌ك ملله‌تێ كورد هه‌رژ وێ رۆژێ تا ئه‌ڤرۆ، ئه‌ڤجا ئه‌و چما ئه‌م دگه‌ل ئێكودی دهاریكار نابین . ژبلی رژێمێن ره‌كه‌ز په‌رست وشوفینی و وان كه‌سانێن تا نوكه سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل كوردا دكه‌ن ل دووف سیسته‌مێ رژێمن به‌رێ . لێ یاهه‌ره گرنك ئه‌ف هه‌می چه‌نده و٢٧ سالێن بوورین ببنه سه‌ربۆره‌كێ ئه‌كتیف وبه‌رهه‌مداربۆ ئێكگرتنا ملله‌تێ كورد ب ئێك رێزی وئێك كوتارا سیاسی، و دئێك سه‌نگه‌ردابین به‌رانبه‌ری هه‌رقه‌یرانه‌كێ وئاریشه‌كێ و بارودوخه‌كی وریدانه‌كێ و پاراستناده‌ستكه‌فتیێن ملله‌ت وحكومه‌تا هه‌رێا كوردستانێ . سه‌خمه‌راتی كوردستانه‌كا سه‌ربه‌خو تیروشكێن سه‌ركه‌فتنێن پێشمه‌رگێن قاره‌مان ویێن ته‌ڤایێ وئارامیێ و یێن ئاشتیێ وسه‌ربه‌ستیێ ودیموكراسیێ لێ ڤه‌ده‌ن بۆ هه‌موو ره‌خو لایێن جیهانێ . وسترنا خودێ ژێ رازی ( عبدالله زێرین ) ل بیرا مه هه‌میابیت ل ده‌مێ گوتی ( ئه‌گه‌ر بیرا حه‌له‌پچه ل بیرا وه‌بیت وبیرا چه‌لــێ ل بیراوه‌بیت و بیرا ئه‌نفالا ل بیرا وه‌بیت و ئه‌گه‌ر دلـه‌ك د سینكێ مه‌دا هه‌بیت دێ سینكێ خۆ ڤه‌كه‌ین ودێ دلــێ خۆ ئینه ده‌ر ودێ ل سه‌ر نڤیسین ( یان كوردستان یان نه‌مان ) ئه‌ڤچا بلا كوچا ملیونی بیته سه‌ربووره‌ك دگه‌ل سه‌ربوورێن دی بۆ رێكخستنا مالا كوردی ب پارت ولایه‌ناڤه وجه‌ماوه‌ر و رێكخراواڤه ، وبلا دوورشمێ مه هه‌میا( ب ئێگرتنی َهێزو سه‌ركه‌فتنن ده‌ست ڤه‌تهێن ).هه‌ژی ئاماژێیه ملله‌تێ كورد سه‌لماند بۆ خه‌لكێ جیهانێ كو دێ خوراكرن وپێنگاڤێن دشوارتر هاڤێژن بۆ ده‌ست ڤه ئینان مافێ خۆ یێ ره‌وا ، چ گاڤا ده م ئارمانج وریدان بخازن. ئه‌ڤجا سه‌رهلدان و كوچا ملیونی هه‌رده‌م ژ ره‌گه‌زو بنه‌مایێن ئكتیف و كاریگه‌ر ن یێن ده‌وله‌تبوونێ ب سه‌نك و شه‌رعییه‌تا دووه‌لی .
