ره‌هاكرنا جوداهیێ
جوان عزه‌ت: پشكا سیێ
هزرا جودا د رێیا ئازادیا ئه‌قلى دا سه‌رهه‌لدا. به‌رى كو پرسا جوداهیا هزرى د ناڤبه‌را شیان و هزركرنێ دا ببیته پرسه‌كا هه‌ڤپشك، بوو پرسه‌كا ئه‌قلانى، چونكو ده‌مێ دیرۆكا ئه‌قلانیه‌تێ ده‌ست پێ كرى، وى ده‌مى سۆكرات فه‌لسه‌فا مۆرالى ئافراند، وه‌كى چاوان ئه‌رستۆتالیس فه‌لسه‌فا سروشتى ب فه‌لسه‌فا تیۆرى و پراكتیكى دامه‌زراندى، ئها وه‌سا پلاتۆنى ژى هزرا ئه‌قلێ دیالیكتیكى به‌رهه‌مئینا. وى ده‌مى وێنه‌یه‌ك د گه‌ل بوونا جوداهیا مرۆڤى په‌یدا بوو، ئه‌و وێنه بۆ ناڤنیشانه‌ك ل سه‌ر دروستبوونا تێگه‌هشتنێن كه‌سى. ب ڤى ره‌نگى ئه‌گه‌ر پلاتۆن بێ سۆكرات نه‌بوو، وه‌سا هێگل ژى بێ كانت نه‌دبوو، چونكو ئه‌و بزاڤا كو ل سه‌ر بنگه‌هێ ئه‌قلانیێ ده‌ست پێ كرى بزاڤا پرانیا فه‌یلۆسۆفێن سه‌دێ هه‌ژدێ بوو ل سه‌ر ده‌ستێ (سپینۆزا و ریتشارد و سیمۆن ڤۆنتێل و داڤیدهیۆم و رۆسۆ و جۆن لۆك و ل فره‌نسا ڤۆلیترو دیدرۆ و مۆنتسكیۆ) هه‌تا دووماهیا سه‌دێ هه‌ژدێ و ده‌ست پێ كرنا سه‌دێ نوزدێ كانت ده‌ست ب به‌رسڤا پرسا رۆشنگه‌رى چى یه؟ كرى به‌رده‌وامى دا درێژه‌پێدانا كاروانێ خوه. ئه‌گه‌ر بزاڤا ئه‌قلانى ل سه‌دێ هه‌ژدێ دروست نه‌ببوو، ره‌وشنگه‌رى ژى چێ نه دبوو. به‌لێ به‌رى ئه‌قلانیه‌ت و رۆشنگه‌رى په‌یداببن و جهێ خوه بگرن، ره‌خنه بوو ئالاڤه‌كێ سه‌ره‌كى بۆ پێشڤه‌برنا ئه‌قل و باوه‌رێن جڤاكى.
باوه‌رێن جڤاكى ژ خوه ئاڤانابن، ئه‌گه‌ر كار و خه‌باتێن ره‌خنه‌یى به‌رده‌وام نه‌بن، ره‌خنه نه هه‌لگرا بزاڤه‌كا ده‌ربرینێ یه. نموونه ده‌مێ كانت (ره‌خنه‌كا ئه‌قلێ پاك) نڤیسى مه‌به‌ستا كانت نه ره‌خنه‌كرن د بیاڤێ شیره‌تكاریێ دا بوو، به‌لكو ره‌خنه‌كرنا تیۆرى ژ ده‌ستپێكرنا هه‌ستان هه‌تا دووماهیئینانا پره‌نسپیان هاتیه ئیفاده‌كرن. هه‌روه‌سا (ره‌خنه‌یا ئه‌قلێ پراكتیكى) ژى ژ بۆ بنگه‌هێ داناندنا ره‌خنه‌یا مۆرالى به‌رهه‌م ئینا، ئانكو به‌رۆڤاژى ئه‌و زانینێن ژ هه‌ستان ده‌ست پێ دكه‌ن و ده‌ربازى تێگه‌هشتنێن پره‌نسپیان دبن، دیسا ب رێیا ره‌خنه‌كرنا پره‌نسپیان مرۆڤ دشێت به‌ر ب تێگه‌هشتنا تێگه‌هان ب نموونا تێگه‌هێ ئه‌خلاق، ره‌فتار، سیاسه‌ت، زمان و جڤاك و…هتد بچیت. گاڤا كو تێگه‌ه دروست گه‌هشتنه گوه و هه‌ست و دیتن و روحا تاكى وى ده‌مى ئه‌قلێ ره‌هایى و كۆمى ده‌ربازى ئه‌قلێ قه‌بوولكرن و جوداهى و ئاراسته‌یێ تۆلێرانسێ دچیت.
ب ئه‌نجام، ئه‌ڤ بنگه‌هێ دبیته ئه‌نجامێ چێكرنا ده‌ستهه‌لاتا ئه‌قل و ژێیاتیا ئه‌قلى گوهۆرینه‌كه ژ گۆهه‌رینێن تێكه‌لیێن جڤاكى، گرنگیا جوداهیێ گرنگیا نۆژه‌نكرنا ئه‌قلى یه. ئارمانجا ئه‌قلى ژى ئارمانجا گیانێ جڤاكى ژ ده‌ستهه‌لاتداریێن دۆئالیزمى یه. ئه‌و دۆئالیزمێن به‌رده‌وامیێ ب راوه‌ستاندنا قووناغێن ململانێ دده‌ن و هه‌روه‌سا به‌رده‌وامیێ ب بكارئینانا ئه‌قلێن مرى دده‌ن. ب ڤى ره‌نگى كۆمه‌له‌كا زانا و ره‌وشه‌نبیر و فه‌یلۆسوفێن جیهانى خه‌بات كر ژ بۆ هندێ ئه‌قلێ جوداهیێ مرۆڤى بكه‌نه سه‌نته‌رێ هه‌ر تشتى، هه‌روه‌كو پرۆتاگۆراسى د گۆتنا خوه دا گۆتى (مرۆڤ پیڤه‌رێ هه‌رتشتى یه). سۆكرات ژى ب دیتنه‌كا دى ژیان دا ڤێ تێكستێ و گۆت، (مرۆڤ بوونه‌وه‌ركێ هزرمه‌نده، له‌ورا پیڤه‌رێ هه‌رتشتى هه‌ى یه).ئها هۆسا جوداهیێ كاروانێ خوه به‌رده‌وام كر هه‌تا گه‌هشتیه قووناغێن نووخوازى و دامه‌زراندنا جڤاكێن هوشیاریێ.
ره‌هاكرنا جوداهیێ
جوان عزه‌ت/ پشكا چارێ
ماده‌م كو جوداهى هوشیاریه‌كا دیرۆكى یه پێگرى ب ره‌خنه‌یا ره‌هاكرنێ ژى وه‌ك چه‌كه‌كێ یه، مرۆڤى نه‌چارى خوه‌نیاسینه‌كا دى یا به‌رده‌واما بێ لایه‌نى دكه‌ت، ژ به‌رهندێ گرنگه ئه‌م وه‌ك تاك وه‌ك جڤاك و ملله‌ت بزانین جوداهى نه فۆرمه‌كێ ژیانێ یه، به‌لكو هه‌لۆیسته‌كێ فامكرنا فه‌لسه‌فا ژیانێ یه. ب ڤى ره‌نگى یا پێدڤیه جوداهى د ناڤ ته‌ڤ جڤاكێن رۆژهه‌لاتێ ژى ب پلا ئێكێ دژى هزرێن پاشڤه‌مایى و رێگرتنا هزرێن نه‌دادپه‌روه‌ریێ بیت. د ڤى وارى دا گه‌لێ كورد ئه‌گه‌ر ب شێوه‌یه‌كێ تیۆرى ژى ده‌ست ب پێكئینانا ئاڤاهیێ رۆشنگه‌رى، ئه‌قلانى و ره‌خنه‌سازیێ كربیت ژى هه‌ر باشه، چونكو ئه‌گه‌ر ئه‌م ره‌وشا ڤێ پرۆسه‌یێ ل گه‌لێن جیهانێ بنێڕین، هه‌تا نها ژى فه‌یله‌سۆفێن كو هه‌نه یێ كار و خه‌باتێ ژ بۆ لێگه‌رینا به‌رسڤان دكه‌ن و ئه‌و پرسیارێن دیرۆكى یێن كو هاتینه‌كرن هێشتا یێن ل به‌ر بزاڤێن دانۆستاندنێ. دبیت هیشتا ئه‌م وه‌كو ملله‌ت ل سه‌ر هزر و رێیێن رابردووى باوه‌ریێن خوه كه‌له‌كه دكه‌ین و مه ئه‌و باوه‌ریه به‌رهه‌م نه‌ئیناینه جوداهیێ ژ خوه‌یاتیا خوه بكه‌ینه فه‌رهه‌نگا خوه یا ژیانێ. له‌ورا ئه‌ڤ بابه‌ته ژى دخوازنه ڤه‌كۆلین و خواندنێ زانستى ب تایبه‌تى زانست د وارێ (جڤاكى، فه‌لسه‌فى و سیاسى و بوونا مرۆڤى) دا.
به‌رهه‌مداریا دیرۆكى، زیندیبوونا ملله‌تان به‌رهه‌م دئینیت. گاڤا كو، مرۆڤێ كورد هێشتا د چاخ و ده‌مێن تارى دا بژیت، ئه‌قلێ شكه‌فتێ، ئانكو (كۆمارا پلاتۆنى) خوه سه‌رده‌ست دبینیت، ل ڤى چاخى ئه‌نجامێ هه‌ژاریا تێگه‌هشتنێ به‌رگێ مرۆڤى ژ سروشتى ده‌ربازى به‌رگێ زانین و رۆناهیا دیتنێ و دروستبوونا بزاڤێن شۆرشان ناكه‌ت، شۆرش ب واته‌یا هایدیگه‌رى (ئه‌ز هزر دكه‌م، واته كو ئه‌ز هه‌مه) ئه‌ڤ نه هزركرنه وه‌دكه‌ت، رۆلێ جێاوازیێ رۆلێ پێچان و گرتنا ئه‌قلى بیت و نه‌زانه‌بوون وه‌رارێ بكه‌ت و خه‌ون و پرۆژه‌یێن راست و پێگیر ب ئه‌قلێ ئه‌ڤرۆ و داهاتووى تۆشى هه‌لوه‌شیانێ ببیت. هه‌روه‌سا هێشتا ئه‌قلێ دوهى زالى ئه‌قلێ ئه‌ڤرۆ و سوباهى بیت. نموونه ده‌ما ئه‌م ئه‌ڤرۆ راسته‌رێ بریاره‌كا چاره‌نڤیسى دهێن ژى هێشتا ئه‌قلێ دوهى خوه ب هێزتر سه‌روه‌رى ئه‌قلێ ئه‌ڤرۆ دبینیت. ژ به‌ر هندێ جوان نیاسین و زانینێن مه ژى ب رێیا پلانیێن دوهى كاردكه‌ن. راسته ل ملله‌تێن جیهانى ژى كه‌له‌پۆرى هه‌مى لایێن ئه‌قلى داگیركربوون و باندۆر ل سه‌ر مه ژیێن تاك و جڤاكان كربوو، به‌لێ د چه‌رخێن ناڤین دا جیهان جاره‌كا دى شیا قووناغه‌كا پاش خوه ببریت و ل پاشه‌رۆژى بهزریت. به‌رى هه‌ر تشتى پێدڤیه مرۆڤ شاره‌زاى دیرۆكا خوه بیت، ژ به‌ركو هه‌ر تشتێ بۆ مه هاتبیت نه ژ ده‌رڤه‌ى مه هاتیه، ئه‌و فه‌لسه‌فه‌ك بوویه ژ فه‌لسه‌فا مه یا ناڤخوه، به‌لێ ل جهێ ئه‌م ئه‌ڤرۆ كار ل سه‌ر زانینا وێ دیرۆكێ بكه‌ین، ئه‌م تشته‌كێ گه‌له‌ك كێم ژ وێ دیرۆكێ دزانین! ئه‌گه‌ر پرس بكه‌ین بێژین دیرۆك چى یه؟ یان بۆچى دیرۆك خوه دوباره دكه‌ت؟ یان دیرۆك ل سه‌ر چ تشتى ئاڤا دبیت؟ دبیت پرسێن جهێ تێهزركرنێن كویر بن، به‌لێ تشتێ بۆ من گرنگ ئه‌وه خوانده‌ڤان خوه نێزیكى به‌رسڤان بكه‌ت، له‌ورا ل ڤێرێ ئه‌ز دخوازم دووماهیێ ب ڤێ تێكستێ بینم و بێژم، مرۆڤ پیڤه‌رێ دروستكرنا بها و نرخایه، له‌ورا ئه‌گه‌ر بهایێ پێشكه‌فتنا مرۆڤى هه‌بیت نرخێ جوداهیێ ژى دشێت ب ئه‌قلانى دادگه‌ها دیرۆكێ بكه‌ت.
