ئه‌رێ ژ ئه‌فلاتوونی تا سێر فلیپ سیدنی دگه‌ل قۆچانی هه‌ڤڕانه؟
( ٦ ) و دووماهیك
د گۆتارا ده‌ربازبووی دا مه به‌حسێ چه‌رخێن ناڤه‌ڕاست كر، دژایه‌تییا كه‌نیسێ ژ بۆ ئه‌ده‌بییاتێ ب گشتی و شعر و شاعێران ب تایبه‌تی و سه‌رهلدانا چه‌رخێ ڕێنیسانسێ وه‌كو كارڤه‌دان ل دژی كه‌نیسه‌یێ. ل چه‌رخێ ڕێنیسانسێ شاعێره‌ك وه‌كو نموونه ئه‌م دێ به‌حس كن، و چاوانییا سه‌ره‌ده‌رییا وی دگه‌ل شعرێ، ئه‌و ژی سێر فلیپ سیدنی.
سێر فلیپ سیدنی، ١٥٥٤ – ١٥٨٦، دئێته ب ناڤكرن نموونه‌یێ زه‌لامێن ڕێنیسانسێ، هه‌لبه‌ت د بوارێ ئه‌ده‌بییاتێ دا. سیدنی زه‌لامێ ده‌وله‌تێ بوو، ده‌رچوویێ ئوكسفۆردێ بوو و گه‌له‌ك پله‌یێن دیپلۆماسی وه‌رگرت بوون. ل سه‌رده‌مێ سێر فلیپی، ئه‌ده‌بییات ل ژێر هه‌ڕه‌شه و ئێریشێن توندڕه‌وێن كه‌نیسێ دا بوو (پیوریتان)ـان. هه‌ر وه‌كو دگۆتارا ده‌ربازبووی دا مه به‌حس كری، وان ژی هه‌مان خالێن ئه‌فلاتوونی بكارئینان ل دژی شعر و شاعێران، ئێك ژ كه‌سێن به‌رچاڤ و به‌رنیاس یێن وی سه‌رده‌می ژ توندڕه‌وان، ستیڤن گوسوون بوو، په‌رتووكه‌ك به‌رهه‌م ئینا و كره دیاری بۆ سێر فلیپی، هه‌لبه‌ت فلیپ سیدنی ژ ئالیێ خوه‌ڤه به‌رسڤا گوسوونی و وان هه‌می كه‌سان دا یێن ل دژی شعرێ و شاعێران ڕابووین. ل ده‌ڤ سیدنی جیهانا ئه‌ده‌بییاتێ، به‌رۆڤاژی جیهانا درست، دادپه‌روه‌رتره و كه‌سێ باش دگه‌هته مافێ خوه و یێ خراب ژی دگه‌هته سزایێ خوه. هه‌ر وه‌سا ل نك سیدنی، هه‌ر وه‌كو قۆچانی به‌حس كری، شاعێر ئافڕێنه‌ره، و ئه‌و ب خوه جیهانا خوه د ئافڕینت. به‌لێ سێر فلیپ سیدنی ژی جۆره‌كێ شعرێ، وه‌كو ئه‌فلاتوونی، دپه‌ژراند و ل نك وی ئه‌و جۆرێ شعرێ درست بوو.
ستیڤن گوسوونێ توندڕه‌و(پیوریتان) ل سالا ١٥٧٩ـێ په‌رتووكا خوه یا ب ناڤێ The School of Abuse به‌رهه‌م ئینا، د ئه‌ڤێ په‌رتووكێ دا ل دژی شعرێ ڕاوه‌ستیا. به‌رانبه‌ر كارێ وی، سێر فلیپ سیدنی ب په‌رتووكه‌كێ به‌رسڤا وی و هه‌ر كه‌سێ ل دژی شعرێ ڕاوه‌ستیای دا، به‌رسڤێن وی ل ده‌ستپێكێ دناڤا هه‌ڤالێن وی دا به‌ربه‌لاڤ بوون، به‌لێ پشتی مرنا وی ژ نوو په‌رتووكا وی ب دو ناڤونیشانان به‌لاڤ بوو، An Apologie for Poetric یان The Defence of Poesie كو هه‌ردوو چاپ د ئێك سالێ دا ١٥٩٥ـێ دیاربوون، د ئه‌ڤێ په‌رتووكێ دا سێر فلیپ سیدنی به‌رگیری ژ شعرێ و گرنگییا شعرێ دكت. ب دیتنا فلیپ سیدنی، یا كو د په‌رتووكێ دا هاتی، هه‌می كه‌لتۆران، رۆژهه‌لاتی و رۆژئاڤایی، شعر وه‌كو پارچه‌یه‌ك ژ كه‌لتۆر، دابونه‌ریت و مێژۆیا خوه ناساندییه و دیتینه. هه‌ر وه‌سا شعر ژ ئالیێ فه‌یله‌سۆفان، فیزیكزانان، هه‌تا ژلایێ ڕێزمانناسان ژی ڤه هاتییه بكارئیان ژبۆ گه‌هاندنا هزر و بیروبۆچوونێن خوه. سێر فلیپ سیدنی دبێژت: هه‌تا ئه‌فلاتوونی ژی، یێ كو خوه وه‌كو دوژمنێ شعرێ دایه نیاسین، جۆره شعره‌ك د دیالۆگێن خوه دا بكارئینایه. فلیپ هێشتا وێڤه‌تر دچت ل ده‌مێ دبێژت؛ هه‌تا خودێ ژی شعر بكارئینایه د ئه‌نجیلی دا، ب تایبه‌ت د زه‌بوورێ دا.
سێر فلیپ سیدنی، هه‌ر وه‌كو قۆچانی د به‌رنامه‌یێ تاڤه‌هه‌یڤ دا گۆتی، دبێژت: شاعێر نه باندكری و گرێدایه، به‌لكو یێ ئازاده، و ئه‌ڤ ئازاده‌ییه ڤه‌ڕێژا هێز و شیانێن وی یێن خه‌یالكرنێ نه، ئانكو شاعێر دشێت ب ڕێكا خه‌یالان جیهانا خوه یا تایبه‌ت ب ئافڕینت. سیدنی دبێژت؛ ل ده‌مێ شاعێر جیهانا خوه دئافڕینت، چاڤ ل سرۆشتی ناكت، ئه‌و سرۆشتی خودێ ئافڕاندی. ب دیتنا وی، خودێ ئه‌ڤ سرۆشت ئافڕاندیه، به‌لێ شاعێر سرۆشته‌كێ جودا د ئافڕینت، و سرۆشتێ شاعێر د ئافڕینت، ژلایێ مۆڕالی/ڕه‌وشتی و ئه‌خلاقی ڤه، ژ سرۆشتێ نها بلندتر و پاقژتر و ڕاستگۆتره. د جیهانا شاعێری دا، گول جوانترن، هه‌ڤالینی موكومتره، هه‌تا حه‌زژێكرن ژی پاقژتر و ڕاستگۆتره. ل نك سیدنی، سرۆشت ئه‌گه‌ر ژ ئاسنی بت، سرۆشتێ شاعێر د ئافڕینت ژ زێڕییه. ئانكو، ل گۆڕه‌یی سێر فلیپ سیدنی، شاعێر ئافڕێنه‌ره، وه‌كو قۆچانی به‌حس كری، ب ئاشۆپ و خه‌یالێن خوه یێن گه‌له‌ك به‌رفره‌هـ و بێ سنوور جیهانا خوه یا تایبه‌ت درست دكت، جیهانا خوه ل گۆڕه‌ی خه‌یالێن خوه د ئافڕینت، سرۆشتێ شاعێر د ئافڕینت، ژ سرۆشتێ نها پاقژتر و دلۆڤانتر و ڕاستگۆتره.
ب دیتنا فلیپی، جیهانا شاعێر دئافڕینت دادپه‌وه‌رتره ژ ئه‌ڤێ جیهانا ئه‌م مرۆڤ بڕێڤه‌دبن، د ئه‌ڤێ جیهانێ دا، گه‌له‌ك كه‌سێن باش و پاقژ هاتینه سزادان، و گه‌له‌ك كه‌سێن خراپ هاتینه پاداشتكرن. به‌لێ د جیهانا ئه‌ده‌بییاتێ دا، ئه‌گه‌ر ته‌ماشه‌ی به‌هرا پترییا رۆمان، دراما یان شعران بكی، كه‌سێ خراپ دگه‌هته سزایێ خوه و كه‌سێ باش ژی ل دووماهیێ دئێته پاداشتكرن. ئانكو؛ ل گۆڕه‌ی سیدنی، جیهانا شاعێر د ئافڕینت ئه‌و جیهانه‌یه یاكو هه‌ر كه‌س ب درستی دگه‌هته دووماهی و مافێ خوه، واته؛ جیهانه‌كا دادپه‌وه‌ره.
هه‌ر چه‌نده به‌رگیریكرنا سێر فلیپ سیدنی دئێته هژمار گرنگترین به‌رگیری ل سه‌رده‌مێ ڕێنیسانسێ، به‌لێ ب تنێ ئێك لاوازییا سه‌ره‌كی ل نك هه‌بوو. سیدنی دوباتی، وه‌كو ئه‌فلاتوونی، ل سه‌ر شعرا (ته‌علیمی) دكر، شعر و بوهایێن شعرێ دئێخسته بن دلۆڤانییا ئه‌خلاقییاتان ڤه، ئه‌گه‌ر شعر ژبۆ مه‌ره‌مێن زانستی، (ته‌علیمی) نه‌بت، نابته شعر. به‌لێ پێدڤییه ئه‌م بزانن كو ئه‌ڤ خالا ئێكانه یا لاواز ل نك فلپیی ڤه‌دگه‌ڕته وێ چه‌ندێ كو توندڕه‌وان ل نك خه‌لكی دوپات كر بوو كو شعر دووره ژ پرسێن ڕه‌وشتی، به‌لێ سیدنی دڤییا بۆ خه‌لكی دیار بكت كو وه‌سا نینه وه‌كو به‌حس ل شعرێ دئێته كرن، له‌وا نه‌چار بوو ڤێ خالێ دانیته به‌رسینگێ خوه و بێژت پێدڤییه شعر هه‌ولا تێگه‌هاندن و پێگه‌هاندنا جڤاكی بدت، ژ بوی كو وی خه‌لكی قانع و ڕازی بكت و ل دژی توندڕه‌وان بكاربینت.
ڕێنیسانس كارڤه‌دان بوو ل دژی چه‌رخێن تاڕی و حوكمێ كه‌نیسێ، توندڕه‌وان، گوسوون وه‌ك نموونه، ل دژی شعر و شاعێران ڕاوه‌ستیان، به‌رانبه‌ر وان گه‌له‌ك شاعێرێن دی، سێر فلیپ سیدنی، وه‌كو نموونه به‌رانبه‌ر كارێن وان ڕاوه‌ستییان و دڤییان بۆ خه‌لكی دیاربكن كو شعر وه‌سا نینه وه‌كو پیوریتانی دبێژن. به‌لكو شاعێر ئافڕینه‌ره، و سرۆشتێ شاعێر د ئافڕینت، گه‌له‌ك جوانتر و پاقژتر و ڕاستگۆتره ژ سرۆشتێ مه. و جیهانا شاعێر د ئافڕینت دادپه‌روه‌رتره ژ جیهانا نها ئه‌م مرۆڤ بڕێڤه‌دبن. به‌لێ خالا لاواز یا سیدنی ئه‌و بوو كو شعر ب ئه‌خلاقییان ڤه گرێددا و دگۆت پێدڤییه شعر ببته ئه‌گه‌رێ تێگه‌هاندن و پێگه‌هاندنا جڤاكی، ب تنێ داكو خه‌لكی قانع و ڕازی بكت كو شعر و شاعێر وه‌سا نینن وه‌كو كه‌نیسه و توندره‌و دبێژن. واته، سێر فلیپ سیدنی، درست وه‌كو هه‌لبه‌ستڤان محسن قۆچانی هزردكت كو “شاعێر خالقه” و ئه‌وه یێ جیهانا خوه یا تایبه‌ت ژ چونه‌هیێ د ئافرینت.
