په‌روین دوسكى
نه‌فت و گازا سروشتى جهه‌كێ گرنگ د ئابۆرێ ئیراقێ دا هه‌یه‌، له‌وما ژى ده‌ستوورێ هه‌رده‌مێ سالا 2005 هه‌ردو مادده‌یێن (111) و (112) بۆ ڤێ مژارێ ته‌رخان كرینه‌.
مادده‌یێ (111) ته‌كه‌ز ل سه‌ر وێ چه‌ندێ دكه‌ت كو نه‌فت و گاز مولكێ ته‌ڤایى خه‌لكێ ئیراقێ یه‌ ل هه‌موو هه‌رێم و پارێزگه‌هان.
مادده‌یێ (112) تایبه‌ته‌ ب مژارا به‌رهه‌مئینان و باده‌كا (دۆسیه‌یا) رێڤه‌برنا نه‌فتێ و گازێ، ل دووڤ ڤى مادده‌ى دڤێت حوكمه‌تا فیدرال ب هه‌ڤپشكى ل گه‌ل حوكمه‌تێن هه‌رێمان و پارێزگه‌هان ب دادپه‌روه‌رى و ل سه‌ر بنه‌مایێ به‌لاڤه‌بوونا رێژه‌یا (ئاكنجییان) و پشتگه‌رم ب پره‌نسیپیێ هه‌ڤپشكییا د ده‌ستهه‌لاتێ دا ڤى كه‌رتى برێڤه‌ببه‌ن كو ب ستوونه‌ك ژ ستوونێن سه‌ره‌كیێن ده‌وله‌تا فیدرال دهێته‌ هژمارتن.
به‌لێ ئه‌ڤ مادده‌یه‌ ب تایبه‌ت ژى بڕگه‌یا ئێكێ ژێ كو داكۆكیێ ل سه‌ر هه‌ڤپشكییا د ده‌سته‌لاتى دا د ناڤبه‌را حوكمه‌تا فیدرال و هه‌رێمان و پارێزگه‌هان دا دكه‌ت نه‌هاتیه‌ بجهئینان، ئه‌ڤه‌ دزڤریته‌ڤه‌ بۆ سێ ئه‌گه‌ران:
ئه‌گه‌رێ ئێكێ: ئیراقێ د سه‌رده‌مێ رژێما به‌عسى دا یاسایه‌كا هه‌ڤگرتى بۆ نه‌فتێ و گازێ نه‌بوو، پشتى سه‌ر ژنوو ئاڤاكرنا ئیراقێ ل سالا 2003 حوكمه‌تا فیدرال نه‌هێلا یاسایه‌ك ل سه‌ر بنه‌مایێن هه‌ڤپشكییا نیشتمانى د ناڤبه‌را ده‌ستهه‌لاتا ناڤه‌ندى و ده‌سته‌لاتا هه‌رێمێ دا بێته‌ دانان.
ئه‌گه‌رێ دووێ: سیسته‌مێ ئابۆریێ ئیراقێ به‌رى سالا 2003 سیسته‌مه‌ك ئاراسته‌كرى بوو، ئانكو ل ژێر كۆنترولا سیسته‌مه‌كێ حوكمداریێ توتالیتار دا بوو، به‌لێ سیسته‌مێ نوو ل ئیراقێ پشتى سالا 2003 ل سه‌ر بنه‌مایێ ئابۆرییا ئازاد و ڤه‌كرى به‌رامبه‌رى وه‌به‌رهێنه‌رێن بیانى هاتییه‌ ئاڤاكرن، ئه‌ڤه‌ ب خوه‌ دژهه‌ڤییه‌كه‌ د ناڤبه‌را یاسایێن كه‌ڤنێن به‌رى سالا 2003و ره‌وشا نوو یا پشتى 2003، ئه‌ڤه‌ ژى پێدڤى ب ده‌ركه‌تنا یاسایه‌كا نوو یا نه‌فت و گازێ دكه‌ت.
ئه‌گه‌رێ سیێ: ل دووڤ ده‌قێ ده‌ستوورى یێ دبێژیت: (دڤێت مژارا نه‌فت و گازێ ب هه‌ڤپشكى د ناڤبه‌را حوكمه‌تا ناڤه‌ندى و حوكمه‌تێن هه‌رێمان و پارێزگه‌هان دا بێته‌ برێڤه‌برن، داهاتێ نه‌فتێ ژى ب ئاوایه‌كێ دادپه‌روه‌رى بێته‌ لێكڤه‌كرن و پشكا هه‌رێمان بێته‌ گه‌ره‌نتیكرن). ئه‌ڤ مژاره‌ د یاسایێن كه‌ڤندا نه‌بوو له‌وما پێدڤى بوو جهێ وێ د یاسایێ نوودا بێته‌كرن. به‌لێ حوكمه‌تێن ئێك ل دویڤ ئێكێن ئیراقێ بوونه‌ ئاسته‌نگ به‌رامبه‌رى ده‌ركه‌فتنا یاسایه‌كا نوو بۆ نه‌فت و گازێ ده‌مێ پرۆژه‌ یاسایا نه‌فت و گازێ ل 4/7/2007 هاتیه‌ پێشكێش كرن بۆ جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ، ئه‌ڤ پرۆژه‌ یاسایا نوو ته‌كه‌ز ل سه‌ر بڕگه‌یێن چوویى دكر، هه‌روه‌سا ئه‌گه‌رێن باوه‌ریئینانێ ب وى پره‌نسیپى یێ ده‌ستهه‌لاتێ د رێڤه‌برن و پێشڤه‌برنا كه‌رتێ نه‌فت و گازێ دا دده‌ته‌ هه‌رێمان به‌رچاڤ دكرن.

پشكا چارێ
په‌روین دۆسكى
ل بڕگه‌یا یه‌كێ ژ مادده‌یێ (31): چاڤدێرییا ساخله‌مى و پویته‌پێكرن ب ساخله‌مییا گشتى مافه‌كێ ده‌ستوورى یه‌ و ڤى مادده‌ى حوكمه‌ت ب بنه‌جهكرنا ڤى مافى پێگیركریه‌، به‌لێ حوكمه‌تا ئیراقێ ئه‌ڤ مافه‌ بنپێكریه‌ و ژ ئه‌نجامێ برینا پشكا هه‌رێما كوردستانێ ژ بۆدجه‌یێ ئیراقێ و كێمكرنا پشكا هه‌رێمى ژ ده‌رمانان وه‌زاره‌تا ته‌ندروستییا هه‌رێمێ نه‌كارییه‌ پێدڤیێن نوژدارى و ده‌رمانان بۆ خه‌لكێ هه‌رێمێ دابین بكه‌ت. ئه‌و ده‌رمانێن ژ حوكمه‌تا ئیراقێ دگه‌هنه‌ هه‌رێمێ د باشترین ره‌وش دا تێرا 65% یا پێدڤییاتیێن هه‌رێمێ ناكه‌ن. ئه‌ڤه‌ د ده‌مه‌كى دایه‌ كو هه‌رێمێ هه‌مبێزا خوه‌ بۆ 1,8 ملیۆن په‌نابه‌ران ڤه‌كریه‌ و حه‌واندیه‌، د ڤێ ره‌وشێ دا هه‌رێم چاڤه‌رێ بوو پشكا وێ بێته‌ زێده‌كرن لێ پشتیێ وێ یێ ساخله‌میێ هێژ گرانتر لێ هات، ل دووڤ ئامارێن وه‌زاره‌تا ته‌ندروستییا هه‌رێمێ د ناڤبه‌را چریا ئێكێ 2016 – حزیرانا 2017 دا هه‌رێمێ مه‌زاختیێ چاره‌سه‌رى و نشته‌رگه‌رییان بۆ 35 هزار ئاواره‌ و مشه‌خت و ئه‌ندامێن له‌شكه‌رێ ئیراقێ دابین كریه‌. ژ مه‌ها چریا ئێكێ سالا 2016 ێ ڤه‌ حكومه‌تا فیدرال پشكا هه‌رێمێ ژ ده‌رمانان بۆ 25 – 30% كێم كریه‌. ل ڤێ داویێ نیشانێن كاره‌ساته‌كا مروڤایه‌تى و ساخله‌میێ دیار بوون ده‌مێ وه‌زیرێ ته‌ندروستییا ئیراقێ ب نڤیساره‌كا فه‌رمى داخواز ژ جڤاتا وه‌زیران كرى پشكا هه‌رێمێ یا ده‌رمانان ببریت، ئه‌ڤه‌ د ده‌مه‌كى دایه‌ كو دراڤێ بۆ كرینا ده‌رمانان دهێته‌ مه‌زاختن ژ خه‌رجیێن حاكمه‌یێن ئیراقێ نه‌.
ـ مادده‌یێ (106): هه‌ر سێ برگه‌یێن ڤى مادده‌ى ته‌كه‌ز ل سه‌ر دامه‌زراندنا ده‌سته‌یه‌كا تایبه‌ت بۆ چاڤدێرییا داهاتێن فیدرالى دكه‌ن، مه‌ره‌م ژ ڤێ ده‌سته‌یێ ئه‌وه‌ دادپه‌روه‌رى دناڤبه‌را هه‌رێمان و پارێزگه‌هێن نه‌ سه‌ر ب هه‌رێمان ڤه‌ د لێكڤه‌كرنا (دابه‌شكرنا) داهاتێن فیدرالى و ده‌ین و هاریكارییان دا هه‌بیت (برگه‌یا یه‌كێ)، هه‌روه‌سا ڤه‌كۆلین ل سه‌ر باشترین ئاوایێن بكارئینانا ژێده‌رێن دارایى و لێكڤه‌كرنا وان (برگه‌یا دووێ) دا كو به‌رچاڤ رۆهنى و دادپه‌روه‌رى د ته‌رخان كرنا پاره‌ى بۆ حكومه‌تێن هه‌رێمان و پارێزگه‌هێن نه‌ سه‌ر ب هه‌رێمان ل دووڤ برگه‌یێن دیار كرى هه‌بیت (برگه‌یا سیێ). به‌لێ ئه‌ڤ مادده‌یه‌ هاتییه‌ په‌كخستن و چ یاسایه‌ك بۆ پێكئینانا وێ ده‌سته‌یێ نه‌ده‌ركه‌تیه‌.
ـ مادده‌یێ (33) مافێ هه‌ر تاكه‌كى یه‌ د ژینگه‌هه‌كا ساخله‌م دا بژیت (برگه‌یا یه‌كه‌م)، ئه‌ركێ سه‌ر ملێن ده‌وله‌تێ یه‌ هه‌مه‌ره‌نگییا زیندییان ل وێ ژینگه‌هێ راگریت و پارێزگاریێ لێ بكه‌ت (برگه‌یا دووێ ژ مادده‌یێ 33).
ـ مادده‌یێ (36) تایبه‌ته‌ ب مافێ هه‌ر كه‌سه‌كى یێ وه‌رزش كرنێ (سپۆرێ) و ده‌وله‌ت پێگیره‌ ب پشته‌ڤانییا چالاكیێن وه‌رزشى (سپۆرێ) و دابینكرنا پێدڤیێن وێ.
ـ مادده‌یێ (132) تایبه‌ته‌ ب چاڤدێرییا مافێ خێزانێن شه‌هیدان و گرتیێن سیاسى و هه‌موو زیانڤێكه‌تیێن ده‌ستێ رژێما دكتاتورا به‌عسى (برگه‌یا یه‌كه‌م ژ مادده‌یێ 132)، مافێ خێزانێن شه‌هیدان و زیانڤێكه‌تیێن كارێن تیرۆرستى بۆ قه‌ره‌بووكرنێ (برگه‌یا دووێ ژ مادده‌یێ 132).

په‌روین دۆسكى
پشكا دوویێ
برینا پشكا هه‌رێما كوردستانێ ژ بۆدجه‌یا گشتییا ئیراقێ بنپێكرنه‌كا ئاشكرا و به‌رچاڤا ده‌قێن ده‌ستوورێ ئیراقێ یه‌ و بوویه‌ ئه‌گه‌رێ ب هه‌روه‌چوونا پشكه‌ك زۆر ژ مافێن ئابوورى و جڤاكیێن وه‌لاتیێن هه‌رێمێ ئه‌و مافێن ده‌ستوورێ ئیراقێ ب خوه‌ ئاماژه‌ پێكرى، ئه‌ڤ سه‌ره‌ده‌رییا حوكمه‌تا ئیراقێ بوویه‌ ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كى كو خه‌لكێ كوردستانێ باوه‌رى ب مانا خوه‌ د ناڤا سنوورێن ئیراقێ دا نه‌مینیت، ب تایبه‌ت ژى پشتى كو حوكمه‌تێن ئیراقێ سه‌ركه‌فتن د پرۆسه‌یا مفا وه‌رگرتنێ ژ ده‌ستوورى دا نه‌ ئینایین، بۆ پاراستنا یه‌كێتییا نیشتیمانى و گه‌ره‌نتى نه‌كرنا مافێن وه‌لاتیێن ره‌سه‌نێن ئیراقێ. هه‌روه‌سا نه‌مه‌زاختنا پشكا هه‌رێمێ ژ خه‌رجیێن سه‌روه‌ریێ ئه‌وێن هه‌ژى بۆ هه‌رێمى و یێن هاتینه‌ ته‌رخانكرن بۆ هه‌ر یه‌ك ژ (وه‌زاره‌تا به‌رگریێ) كو هێزێن پێشمه‌رگه‌ى وه‌ك پشكه‌ك ژ سیسته‌مێ به‌رگرییا ئیراقێ ژ موچه‌یێن وان هاتینه‌ بێ به‌هر كرن و پرۆژه‌یێن سكر (ئاڤبه‌ند) و مفایێن گشتى.
ـ ئه‌م د كارین گرنگترین ئه‌و بنپێكرنێن ده‌ستوورى یێن حوكمه‌تێن ئیراقێ ب كورتى د ڤان خالان دا به‌رچاڤ بكه‌ین:
1. مادده‌یێ (5): ژ ده‌ستوورى داكۆكیێ ل سه‌ر سه‌روه‌رییا یاسایێ دكه‌ت، حوكمه‌تا ئیراقێ پێگیر نه‌بوویه‌ ب به‌ندێن یاسایا بۆدجه‌یا گشتییا سالا 2014 ڤه‌ پشكا هه‌رێما كوردستانێ ژ بۆدجه‌یا ئیراقێ نه‌هنارتیه‌ و ئه‌ڤه‌ ب خوه‌ بنپێكرنا ده‌ستوورى یه‌، ئه‌ڤه‌ د ده‌مه‌كى دا یه‌ برینا بۆدجه‌ى بریاره‌كا یه‌كئالى یا سه‌رۆك وه‌زیران بوو.
2. مادده‌یێ (14): حوكمه‌تا ئیراقێ ب برینا مووچه‌یێ فه‌رمانبه‌رێن هه‌رێما كوردستانێ و ژێده‌رێ سه‌ره‌كیێ ژیارا وان جوداهى خستییه‌ د ناڤبه‌را وه‌لاتیێن هه‌رێما كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێن دیترێن ئیراقێ دا، هه‌رچه‌نده‌ ئه‌ڤ مادده‌ یه‌ دبێژیت هه‌موو ئیراقى وه‌كهه‌ڤن و نابیت ژبه‌ر ئه‌گه‌رێن ره‌گه‌ز و نه‌ژاد و نه‌ته‌وه‌ و ئایینێ جوداهى د ناڤبه‌را وان دا بێته‌ كرن.
3. مادده‌یێن (25 و 26) ته‌كه‌ز دكه‌ن كو (ئه‌ركێ حوكمه‌تا ئیراقێ یه‌ ل دووڤ بنه‌مایێن ئابووریێن نوو چاكسازیێ د ئابوورییا وه‌لاتى دا بكه‌ت ب ئاوایه‌كى ژ ته‌ڤ ژێده‌ران به‌رهه‌مدار بیت و ژێده‌رێن داهاتى هه‌مه‌ره‌نگ بكه‌ت و ناڤتێ دانا كه‌رتێ تایبه‌ت و سه‌رمایه‌گوزاریێ و گه‌شه‌پێدانێ بكه‌ت، دروست به‌روڤاژى ڤێ چه‌ندێ ب برینا بۆدجه‌یا هه‌رێما كوردستانێ حوكمه‌تا ئیراقێ زیان گه‌هانده‌ ئابوورییا هه‌رێمێ و ره‌وشا بازرگانى ژ كارئێخست، بۆ زانین پرانییا كارێن بازرگانى ل هه‌رێمێ پشتگه‌رمێن قستێن مه‌هانه‌ بوون ب تایبه‌ت پرۆژه‌یێن ئاڤاكرنێ و بانكا و بازار و بازرگانى چ یێن حوكمه‌تێ بن یان یێن سازیێن بازرگانى و كه‌سان بن.
نه‌دانا قستان و گیروكرنا وان بوونه‌ ئه‌گه‌رێ ژ كاركه‌تنا ئالۆگۆرێن دراڤى و د ئه‌نجام دا پرۆژه‌یێن ئاڤاكرن و پێشڤه‌برنێ ژ كار كه‌تن و بازارێ كارى هه‌رفت، ژبه‌ركو پرانییا وه‌لاتیێن هه‌رێمێ بۆ ژیارا خوه‌ پشتگه‌رمێن كارێ ده‌وله‌تێ بوون، ئه‌ڤه‌ ژى بوو ئه‌گه‌رێ دووركه‌تنا سه‌رمایه‌یێ خوه‌یى و بیانى ژ هه‌رێمێ.

پشكا ئێكێ
په‌روین ره‌مه‌زان دۆسكى
ده‌مێ هه‌ر ده‌وله‌ته‌ك ب تێگه‌هێ نوویێ ده‌وله‌تینیێ دهێته‌ ناساندن یه‌ك ژ پێگیریێن هه‌ره‌ گرنگێن وێ یێن ده‌ستوورى ئه‌وه‌: ژیانه‌كا سه‌رفراز بۆ گشت وه‌لاتییان بیێ هیچ جوداهیه‌ك دابین بكه‌ت، ئه‌ڤه‌ ژى ب رێكا په‌یداكرنا داهاتییه‌كێ داراییێ پێدڤى بۆ دابینكرنا خه‌رجیێن خوه‌ د چوارچووڤه‌یێ بۆدجه‌یه‌كا گشتى دا كو ده‌سپێكا هه‌ر ساله‌كا دارایى ئه‌و بودجه‌یه‌ دهێته‌ به‌رهه‌ڤكرن و ده‌ستهه‌لاتا یاسایى كو نوونه‌راتییا گه‌لى و ژێده‌رێ ده‌ستهه‌لات و یاسادانانێ یه‌ باوه‌ریێ دده‌ته‌ وێ بودجه‌یێ.
ژبه‌ركو ئه‌و یه‌كه‌یێن ده‌وله‌تا فیدرال ژێ پێكدهێت (هه‌رێم یان ویلایه‌ت یان كانتوون) ژ ئالیێ دارایى ڤه‌ سه‌ربه‌خوه‌ییا خوه‌ هه‌یه‌، له‌وما دڤێت پشكه‌ك ژ وێ بودجه‌یا گشتییا ده‌وله‌تا فیدرال بۆ وان هه‌رێمان بێته‌ ته‌رخان كرن، ژ وێ رۆژا ده‌ستوورێ كۆمارا ئیراقێ یێ 2005 كه‌تیه‌ د وارێ بجهئینانێ دا پێكهاتن هاتیه‌كرن رێژه‌یا 17% ژ خه‌رجیێن فیعلى (خه‌رجیێن حوكمداریێ) و 17% ژ كۆما خه‌رجیێن كارپێكرنێ و وه‌به‌رهێنانێ) ژ بودجه‌یا گشتییا فیدرالى یا ئیراقێ بۆ هه‌رێمێ بێته‌ ته‌رخان كرن، ئه‌ڤه‌ ژى پشتى برینا خه‌رجیێن سه‌روه‌رى و ل دووڤ وێ بودجه‌یا هاتیه‌ په‌سه‌ندكرن دهێته‌ په‌سه‌ندكرن. سالانه‌ هه‌موو یاسایێن بودجه‌یا گشتییا فیدرال ئاماژه‌ ب وێ رێژه‌یێ كریه‌ و وه‌زاره‌تا داراییا ئیراقێ پێگیركریه‌ ب مه‌زاختنا وێ رێژه‌یێ، به‌لێ حوكمه‌تێن ئیراقێ یێن ژ سالا 2005 ڤه‌ حوكمدارى كرى پێگیریێن خوه‌ یێن ده‌ستوورى بنپێكرینه‌ و سیاسه‌ته‌كا ئابۆرییا دلره‌ق و ل دووڤ به‌رنامه‌كێ نه‌خشه‌ بۆ كێشاى به‌رامبه‌رى خه‌لكێ كوردستانێ گرتیه‌ به‌ر و مه‌ره‌ما وان ژى بێزاركرنا خه‌لكێ كوردستانێ بوو ئه‌ڤه‌ ژى ب رێكا:
1. كێمكرنا رێژه‌یا ته‌رخانكرى بۆ هه‌رێما كوردستانێ یا د باشترین ره‌وش دا ژ 11-12% ده‌رباز نه‌بوویه‌.
2. جوداكرنا خه‌رجیێن سه‌روه‌رى ژ خه‌رجیێن گشتى ژ پشكا هه‌رێمێ، زێده‌روویێ د ته‌رخانكرنا ڤان خه‌رجییان دا و زێده‌كرنا ره‌نگ و جۆرێن ڤان خه‌رجییان، ب ئاوایه‌كى ل دووڤ بڕگه‌یا (ب) ژ مادده‌یێ 13 ژ یاسا بۆدجه‌یا گشتییا فیدرال ژماره‌ 1 سالا 2006 ێ ژمارا وان خه‌رجیێن ل سالا 2006 ب (16) جۆرێن خه‌رجییان هاتبوون دیار كرن. به‌لێ ب ره‌نگه‌كێ به‌رده‌وام جۆرێن وان خه‌رجییان زێده‌ دكرن هه‌تا ژمارا وان گه‌هشتییه‌ (33) جۆرێن خه‌رجیێن سه‌روه‌رى، ئه‌ڤه‌ زێده‌بارى قه‌ر (ده‌ین) و حه‌واله‌ و قستێن قه‌ران ژمارا وان گه‌هشتییه‌ (34)ان، ل دووڤ بڕگه‌یا دووێ ژ مادده‌یى 18 یێ یاسا بۆدجه‌یا گشتییا كۆمارا ئیراقێ یا سالا 2017 ژماره‌ (44) سالا 2017.
3. بێ بهركرنا گه‌لێ كوردستانێ ژ هێزا ئابۆرى، ب بڕینا پشكا هه‌رێمێ ژ بودجه‌یا گشتى ژ مه‌ها شباتا 2014 ڤه‌.
4. كێمكرنا پشكا هه‌رێمێ یا ده‌رمانان، د باشترین ره‌وش دا 60- 65% ژ پشكا هه‌رێمێ دهنارتن، ل ده‌سپێكا چریا ئێكێ 2016 ێ ڤه‌ ئه‌و ژى كریه‌ 25-30%.

40 هه‌لبژارتن ل سالا 2024 سیاسه‌تا جیهانێ دێ دروست دكه‌ن

كێ دبێژیت دیموكراسى دمریت؟ بڕیاره‌ سالا،2024، 40 هه‌لبژارتنێن نیشتمانى ل جیهانێ بهێنه‌ ئه‌نجامدان. ئه‌نجامێن ئه‌ڤان هه‌لبژارتنان ب ئاوایه‌كێ جودا و پێكڤه‌ دێ هاریكاربن كا كى دێ ل سه‌دسالا بیست و ئێكێ جیهانێ كونترۆل كه‌ت و دێ ب چ ئاراسته‌ دا به‌ت.
د ڤێ كاسا سۆپه‌ر یا پڕه‌نه‌ته‌وه‌یى و فره‌لایه‌نییا دیموكراتیك دا، هنده‌ك ژ ده‌وله‌تێن هه‌رى ب هێز و ده‌وله‌مه‌ند دا (ئه‌مه‌ریكا و هندستان و به‌ریتانیا)، هنده‌ك یێن هه‌رى لاواز (سودانا باشور)، یێن هه‌رى تاكڕه‌ و (رۆسیا و ئیران) و یێن هه‌رى فشار و سترێسدار (تایوان و ئوكرانیا) ڤه‌دگریت. هنده‌ك هه‌لبژارتن دێ ڤه‌كرى، ئازاد و دادپه‌روه‌رانه‌ بن، لێ گه‌له‌ك كێم. هنده‌ك ژى هه‌ر ب هیچ شێوه‌یه‌كى د ئازاد نابن.
ب ئاوایه‌كێ پاردۆكسى (المفارقات)، ئه‌ڤ ڤیستڤالا ده‌نگدانا بێ وێنه‌ ل ده‌مه‌كى دهێت كو فوڕمێن كلاسیكێن دیموكراسییا لیبرال دكه‌ڤیته‌ به‌ر هێرشێن وجودى یا ده‌ستهه‌لاتدارن و دكتاتۆران وه‌كى (شى جینپینگى) ل چینێ و (فلادیمێر پۆتین) ل روسیا، و پارتێن نه‌ته‌په‌رست – پۆپیۆلیستى و راستگر و توندڕه‌و وه‌كى (فیدس) ل هنگاریا، و سوپا و كوده‌تاچى و چه‌كدارێن ئیسلامى ژ فنزولا هه‌تا چاد.
ئازادییا جیهانێ بۆ هه‌ڤده‌مین سال ل سه‌ر ئێك ل كێمیێ دا، شه‌ڕێ مۆسكۆ یێ دوژمنكارانه‌ بۆ سه‌ده‌ما هۆڤاتیێ وێرانكارییا مافێن مرۆڤان ل ئوكرانیا. كۆده‌تایێن نوى و هه‌ولدانێن دى بۆ تێكدانا حوكمه‌تا نوێنه‌رى بوونه‌ ئه‌گه‌رێن نه‌سه‌قامگیریێ ل بوركینا فاسۆ و تونس و به‌رازیل … زۆرده‌ستى و سنورداركرنا ئازادییێن سه‌ره‌كى ل گینیا و توركیا و میانمار و تایلاند یا به‌رده‌وام بوو. دیسا 35 وه‌ڵات د مافێن سیاسى و ئازادییێن مه‌ده‌نى دا كێم بووینه‌، 34 ژى ده‌ستكه‌فتێن گشتى ب خوه‌ ڤه‌ دیتینه‌. خۆسه‌پێنه‌ر نه‌ دبێ شاشى بوون و نه‌ ژى دبێ ركابه‌ر بوون (باندورا گه‌نده‌لیێ و بالكشاندن ل سه‌ر كونتڕۆلكرنا سیاسى ل سه‌ر حیسابا ژێهاتیبونێ، سنورێن وێ مودێلا تاكڕه‌وانه‌ ل په‌كین، موسكو، كاراكاس، یان ته‌هران ئاشكه‌را كر).
باندۆرێن جیوپۆلیتیكى و ئابۆرى یێن گه‌له‌ك ژ شه‌ڕێن سندوقێن ده‌نگدانێ، كو كێم یان زۆر ب ئێكجارى روودده‌ن، دبیت بۆ زێده‌تر نه‌ ئارامیكرنا جیهانه‌كا نه‌ ئارام – ب باشى یان خرابى ئێكبگرن. بۆ نموونه‌، دێ بیته‌ ئیلهام، ئه‌گه‌ر ده‌نگده‌ر د هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانێ مه‌ها ئادارێ دا كه‌ڤنه‌په‌رستێن مه‌لایێن ژنكوژێن ئیرانێ ده‌ربێخن. دهێته‌ پێشبینى كرن گه‌له‌ك ژ خه‌لكێ ئیرانێ بایكوتا ده‌نگدانێ بكه‌ن.
لێ ناسناڤێ سه‌خته‌كارترین هه‌لبژارتنێن ساڵا 2024 دڤێت بۆ رۆسیا بچیت و ئه‌گه‌ر هه‌یه‌ بیلاروسیا ژى ل پلا دوێ بهێت. پۆتینى هه‌ڤڕكێن خوه‌ زیندان، ده‌ربه‌ده‌ر یان ژناڤبرینه‌؛ هێشتا رێژه‌یا په‌سه‌ندكرنا كه‌ساتییا وى پشتى نێزیكى 25 ساڵان د گۆپیتكا سه‌رۆكاتیێ دا یا بلنده‌، چونكى گه‌له‌ك ژ روسان هیچ سه‌ركرده‌یه‌كێ دى نانیاسن.

وه‌رگێران ژ ئنگلیزى: عزه‌ت یوسف
نڤێسین: سیمون تیسدال

په‌روین دۆسكى
جڤاتا نه‌ته‌وێن ئێكگرتى ل (5 فبرایرا 1952) دا جه‌ختى ل وێ چه‌ندێ دكه‌ت (هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كێ مافێ چاره‌نڤیسێ خوه‌ دیار بكه‌ت، هه‌روه‌سا جڤاتا نه‌ته‌وه‌ ئێكگرتى ل 16 دیسه‌مبه‌را 1952 دا تێدا هاتیه‌ ئه‌ركێ جڤاتا نه‌ته‌وێن ئێكگرتى هایكاریا نه‌ته‌وه‌یێن مافپێشیلكرى ل ژێر ده‌ستان بكه‌ت بۆ هندێ بگه‌هنه‌ مافێن خوه‌ یێن چاره‌نڤیسساز. ئه‌وا دبیته‌ جهێ سه‌رنجێ ل بریارێن جڤاتا نه‌ته‌وێن ئێكگرتى و جارنامه‌یا جیهانى بۆ مافێ مرۆڤى. بریار و بریاردانانا ئه‌وان كرینه‌ كو هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كى مافێ هندێ هه‌یه‌ كو چاره‌نڤیسێ ئاینده‌یێ خوه‌ ب ئازادانه‌ دیار بكه‌ت.
ئه‌ڤ رسته‌یا چڕوپر، نه‌شێت هه‌ر كه‌س و لایه‌ن و حزب و حوكمه‌ت و ملله‌ته‌كى ب جۆره‌كى لێكبده‌ت ل دویڤ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ سه‌ره‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل بكه‌ت.
ب شێوه‌یه‌كێ گشتى مه‌به‌ست ژێ ئه‌وه‌: هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك ل سه‌ر ئاستێ تاك و جڤاكى ئازاد و سه‌ربخوه‌ بیت و خوه‌دى سه‌قایه‌كێ نه‌ته‌وه‌یى و كه‌سایه‌تیا سیاسى یا خوه‌ بیت و ده‌وله‌تا هه‌ڤنه‌ته‌وه‌یى و هه‌ڤنشتیمانى یا تایبه‌ت ب خوه‌ڤه‌ بدامه‌زرینیت و به‌س بۆ هه‌یه‌ هه‌ر لێكدانه‌ڤه‌ و بۆچوونه‌كا تایبه‌ت ئه‌نجام دیارى بكه‌ت.
ل به‌ر رۆناهیا ئه‌و به‌لگه‌یێن سه‌لماندى و بریارا نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتى و سیاسه‌تێن نووی یێن ده‌وله‌تێن مه‌زن، خوه‌دیى بریار ب ده‌ست، چ ده‌مه‌ك ڤێ ده‌مى باشتر نه‌بوو كو ده‌وله‌تا كوردى رابگه‌هینن ل سه‌ر ئاستێ سیاسه‌تا جیهانى و به‌رژه‌وه‌ندیا نێڤده‌ولى ل بارترین و گونجایترین سات بوو، بۆ هندێ كورد ل باشۆرێ كوردستانێ دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا سه‌ربخوه‌ رابگه‌هینیت.
گومان د وێ چه‌ندێ دا نینه‌ كو ب ده‌ركه‌فتنا هه‌ر ده‌وله‌ته‌كێ ل ناڤ جڤاكا نیڤده‌وله‌تی دا، فشاره‌كا مه‌زن دروست دئێخیته‌ سه‌ر حه‌زا ده‌وله‌تان كو دبیته‌ ئه‌گه‌ر هه‌لویستێ خوه‌ ب دیاربێخن ل به‌رامبه‌ر ده‌وله‌تا نوی، چونكو دروستبوونا هه‌ر ده‌وله‌ته‌كا نوى ئه‌وێ دگه‌هینیت كو كیانه‌كێ نوى یێ سه‌ربه‌خوه‌ دروستبوویه‌ جودایه‌ ژ هه‌موو ده‌وله‌تێن دروست ب دروستكرنا سیسته‌مه‌كێ سیاسى یێ قانوونى یێ نوى ب مه‌به‌ستا پیاده‌كرنا ماف و ده‌سهه‌ڵاتێن نێڤده‌وله‌تی بۆ بجهئینانا به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ كو بێگومان ب شێوه‌یه‌كێ ئه‌رێنى یان نه‌رێنى كاریگه‌ریێ دكه‌ته‌ سه‌ر ماف و به‌رژه‌وه‌ندیێن ده‌وله‌تێن دیتر.
ئه‌ڤجا ل ڤێره‌ هه‌ڵوێستێ ده‌وله‌تێن ل به‌رامبه‌ر راگه‌هاندنا ده‌وله‌تا نوى دگوهۆرێت ل گۆره‌یى كاریگه‌ریا دروستبوونا ده‌وله‌تا نوی دا ل سه‌ر هه‌ر ده‌وله‌ته‌كا ب گۆره‌یێ رێچكا ده‌وله‌تان هه‌لوێستێ وان ژ سێ هه‌لوێستان ده‌رناچن، ئه‌و ژى یان دانپێدانه‌ ب كیانێ نوی و سه‌ره‌ده‌ریكرن ل گه‌ل وه‌كو ده‌وله‌ته‌ك یان ره‌تكرنا دانپێدانێ ب شێوه‌یه‌كێ ئاشكرا ب كیانێ نوی و سه‌ره‌ده‌رینه‌كرن دگه‌لدا.

په‌روین ره‌مه‌زان
نێچیرڤان بارزانى، سه‌رۆكى هه‌رێما كوردستانێ، هه‌تا نها سالانه‌، بۆ ئاماده‌كاریان یێ پلانان دادنیت، بۆ پێشڤه‌چوونا ڤى كه‌رتى. ئه‌و ژى ئه‌ڤه‌یه‌ كار بۆ هندێ دكه‌ت كو حوكمه‌ت ب شێوه‌یه‌كێ سه‌ره‌كى پشت ب كه‌رتێ تایبه‌ت دبه‌ستێت بۆ بنیاتنانا كه‌رتێ گه‌شتیاریێ، دڤێت كار بۆ ئه‌ڤێ بكه‌ین، كوردستان زۆرترین داهاتێ خوه‌ نه‌ ب تنێ ژ نه‌فتێ وه‌ربگریت، به‌لكو ل كه‌رتێن گه‌شتوگوزار و كشتوكال و پێشه‌سازیێ ژى وه‌ربگریت.
هه‌كه‌ به‌رێ خوه‌ بده‌ینه‌ رابردووی، دبینین ل سالا 1991 هه‌تا سالا 2003 سیاسه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ب شێوه‌یه‌كێ گشتى و بنه‌ره‌تى بوو، و كێشه‌ بتنێ ئه‌ڤه‌ بوو كا چاوا دشێت مووچێ فه‌رمانبه‌ران دابین بكه‌ت و بتنێ هنده‌ك خزمه‌تگوزارى مه‌ هه‌بوون ب تنێ بشێن بارودۆخى وه‌كو لێ، بهێلێن. پشتى سالا 2003 قووناغه‌كا نوو دروستبوو، كار بۆ ژێرخانا ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ ده‌سپێكر، نێچیرڤان بارزانى، سه‌رۆكێ هه‌رێما كوردستانێ ل كابینا پێنجێ و شه‌شێ كو ڤى ده‌مى سه‌رۆك وه‌زیران بوو، شیا بنیاتێ ژێرخانێ ل گه‌ل وه‌زیرێن پارتى و یه‌كێتى ل هه‌رێمێ درێژه‌ پێ بده‌ت و شیان تشتێ باش بۆ هه‌رێمێ بده‌ستخوه‌ڤه‌ بینن، پاشى به‌ره‌به‌ره‌ په‌یوه‌ندیێن ئابووریێن نیڤده‌وله‌تى یێن ب هێز دروستكر، كو ئارمانجه‌كا بنه‌ره‌تى هه‌بوویه‌، د ڤان سالێن بوورى دا شیا گه‌له‌ك كاران د وارێ بازرگانیێ ئه‌نجام بده‌ت، كو هاریكاره‌ د دابینكرنا كه‌ره‌سته‌ و خزمه‌تگوزاریان ژ جلوبه‌رگ و كه‌ره‌ستێن خوارنێ و هه‌روه‌سا تێگه‌هێ بازرگانیێ یێ گرێدایه‌ ب تێگه‌هێن هه‌ڤكاریا ئابوورى و ته‌كنیكى و ره‌وشه‌نبیرى و زانستى و سیاسى ڤه‌.
هه‌روه‌سا ده‌لیڤێ دده‌ته‌ هه‌رێما كوردستانێ ژبۆ بكارئینانا داهاتێن وێ ب ره‌نگه‌كێ كارێگه‌ر بیت بۆ سه‌رمایه‌ و ته‌كنۆلۆجیا و كرێكارى و ب تایبه‌تى ده‌وله‌تێن جیهانێ د ژێكجوادنه‌ ل سه‌ر هه‌بوونا داهاتێن سروشتى و توخمێن به‌رهه‌مئینانێ وه‌كى هه‌مى دزانین هه‌رێما كوردستان گرنگیێ ب فرۆتنا په‌ترۆلا دده‌ت و هه‌مى داهاتێ خوه‌ و مووچه‌یێن فه‌رمانبه‌ران ل په‌ترۆلێ دابین دكه‌ت.
و نها دڤێت هزر ل شۆرشه‌كا پێشه‌سازى بكه‌ین و بیر ل چاندنێ، هنارده‌كردن و هاورده‌كرنێ و هه‌روه‌سا گرنگیێ ب كه‌سانێن زانا و داهینه‌ر بده‌ین، چونكى ئه‌گه‌ر به‌رێ خوه‌ بكه‌ینه‌ ده‌وله‌تێن پێشكه‌فتى و خودان شیان ئه‌وان ده‌وله‌تانه‌ كه‌ره‌ستێن ده‌سپێكێ ل وه‌لاتێ خوه‌ نینن، و هه‌رده‌م پێدڤى مه‌نه‌ بۆ كه‌ره‌ستێن ده‌سپێكێ به‌لێ مرۆڤێن داهینه‌ر و زانا هه‌نه‌، كو بووینه‌ سه‌ده‌مێ هندێ وه‌لاتێن وان پێشكه‌فتى بن و ده‌وله‌تێن وان زه‌نگین بووینه‌.. هه‌رێما كوردستانێ رۆژ ب رۆژ په‌یوه‌ندیێن بازرگانى و ئابوورى ل گه‌ل ده‌وله‌تان خورتتر لێ دكه‌ت و ئه‌و په‌یوه‌ندیه‌ بۆ هه‌ردوولایه‌نان، نه‌بتنێ ژلایێ ئابوورى ڤه‌، به‌لكو بۆ پاراستن و ئاشتیێ د ناڤبه‌را ده‌وله‌تان دێ باشتر لێ هێت و هه‌روه‌سا پێشكه‌فتنا كه‌رتێ گه‌شتوگوزار دبیته‌ سه‌ده‌مێ هندێ كو گه‌له‌ك گه‌شتیار روو ب هه‌رێما كوردستانێ بكه‌ن. چونكى جهێن گه‌شتیارى زۆر یێن جوان و سرنجراكێش هه‌نه‌، كو گه‌شتیار حه‌ز دكه‌ن وان جهان ببینن.

په‌رۆین ره‌مه‌زان دۆسكى
پارتا گه‌لێن دیمۆكراتی (HDP) پارته‌كا خودان ئاراستێن هه‌ڤپشك یێن دیمۆكراسی یه‌ و داخوازا پێكڤه‌ژیانا ئاشتیانه‌ دكه‌ت د ناڤبه‌را گه‌لێن توركیا دا، ل سالا 2012 هاتیه‌ دامه‌زراندن و سه‌رۆكێن پارتێ هه‌ر ئێك ژ سه‌لاحه‌دین ده‌میرتاش و فیكن یوكسكداغ و پارت دهێته‌ هژمارتن ب درێژه‌پێدان بۆ پارتا گه‌ل یا دیمۆكراسی (DTP) و پارتا ئاشتی و دیمۆكراسی (BDP)، و ناڤچا وێ یا جه‌ماوه‌ری ل ناڤچێن كوردی نه‌، و پارتێ پشكداری د هه‌لبژارتنێن 2015 دا كریه‌ و شیا پتر ژ (10%) ژ ده‌نگدان بده‌ستخۆڤه‌ بینت، كو رێژا 13.12% ژ ده‌نگدان بده‌ستخوه‌ڤه‌ ئینا كو ب (80) كورسیكان یه‌كسان بوو ل په‌رله‌مانێ توركیا دا و ل هه‌لبژارتنێن هاتینه‌ دوباره‌كرن ل چریا دووێ د هه‌مان سال دا رێژا (10%) ژ ده‌نگان بده‌ستخوه‌ڤه‌ئینا كو (59) كورسی بده‌ستخوه‌ڤه‌ ئینان د په‌رله‌مانی دا و نها سه‌رۆكێ وێ سیزایى تیمیلى یه‌ و هه‌ڤسه‌رۆك ژى په‌روین بۆلدانه‌، كو به‌رى چه‌نده‌كێ سه‌ره‌دانا سه‌رۆكێ هه‌رێمێ نێچیرڤان بارزانى كر بوو، بۆ چاره‌سه‌ریا كێشه‌یێن كوردان ل باكۆرى ل ڤێ هه‌ڤدیتنێ دا سه‌رۆكێ هه‌رێمێ ئاماژه‌ ب ڤێ چه‌ندێ كر كو كێشه‌یێن كوردان ب شه‌ر ناهێته‌ چاره‌سه‌ركرن و دڤێت پرۆسا ئاشتیێ بگرنه‌ به‌ر، و ئه‌م ژى دێ هاریكار بین بۆ هندێ كو ئاشتى د ناڤبه‌را وان دا دروست ببیت.
هه‌روه‌سا د وان سالانه‌ دا، گه‌هشتنا پارتا دادپه‌روه‌ری و گه‌شه‌پێدانێ و سه‌ركه‌فتنێن وی یێن د دووڤ ئێكدا د هه‌لبژارتنان دا و كونترۆلكرنا وی ل سه‌ر هه‌رسێ سه‌رۆكایه‌تیان (په‌رله‌مان و كۆمار و وه‌زیران) بوو هانده‌ر و هۆكاره‌كێ گرنگ د دوباره‌ لێزڤرینێ د شێواز و رێیا چاره‌سه‌ركرنا كێشا كوردی ل توركیا، كو توركیا ڤه‌بوونه‌ك بخوه‌ڤه‌دیت ل سه‌ر كێشه‌یا كوردی ب رێیا دانپێدانێ ب هه‌بوونا ئاریشه‌یێ و ڤه‌كرنا لاپه‌ره‌كێ نوو بۆ چاره‌سه‌ركرنا وێ ب رێیێن ئاشتیانه‌، كو پارتێ ده‌ستپێكر ب به‌حسكرنا كێشه‌یا كوردی ب شێوه‌یه‌كێ پێشچاڤ، كو ل ئێك ژ سه‌ره‌دانێن ئه‌ردوگانی بۆ (دیاربه‌كر)ێ ل سالا 2005 كو مه‌زنترین باژێرێن كورد نیشنه‌، دانپێدان ب هه‌بوونا كوردان و كێشه‌یا وان كر ل توركیا و راگه‌هاند كو وان پلان و به‌رنامه‌ هه‌یه‌ بۆ چاره‌سه‌ركرنا وێ و ل مه‌ها ئیلۆنێ ژ سالا 2013 سه‌رۆكێ كۆمارا توركیا ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردوگانی بریارا كۆمه‌كا چاكسازیێن دیمۆكراسی دا كو دهاتنه‌ نیاسین ب (ڤه‌بوونا دیمۆكراسی) یاكو چه‌ندین وارێن جودا بخۆڤه‌گرتین یێن گرێدای ب ئازادیێن گشتی و مافێن تایبه‌ت یێن گرێدای ب كێشه‌یا كوردیڤه‌، و ژ ئه‌وان چاكسازیان ژی:
ـ نه‌هێلانا حاله‌تا بارێ نه‌ ئاسایی ل باشۆرێ رۆژهه‌لاتا توركیا (جهێ زۆرینه‌یا كوردی).
ـ رێپێدان بۆ نه‌ته‌وه‌یێن نه‌ توركی ب ئاخڤتن ب زمانێ خوه‌ یێ نه‌ته‌وه‌یی و پێشكێشكرنا پروگرامێن ته‌له‌فزیونی ب زمانێ خوه‌.
ـ ده‌ركرنا لێبۆرینێ ده‌رباره‌ی چالاكڤانێن سیاسی یێن گه‌هشتینه‌ پارتا كرێكارێن كوردستانێ.
ـ نه‌ دادگه‌هكرنا مه‌ده‌نیان ل دادگه‌هێن له‌شكری ب تنێ هه‌كه‌ د حاله‌تێ شه‌ری دا بیت.
ـ نه‌هێلانا سزایێ سێداره‌دانێ و دادگه‌هێن ئاساییشا ده‌وله‌تێ.
ـ رازیبوون ب ڤه‌كرنا پشكێن زمانێ كوردی و وێژه‌یا وێ د زانكۆ و په‌یمانگه‌هان دا.
ـ نه‌هێلانا ماددا یاسایا نه‌هێلا تیرورێ یا گرێدای ب به‌لاڤكرنا جودابوونێ

په‌روین ره‌مه‌زان دۆسكى
سه‌رۆكێ هه‌رێمێ، نێچیرڤان بارزانى د سالێن بۆرى دا، شیا گه‌له‌ك كارێن ئه‌رێنى بۆ هه‌رێما كوردستانێ ئه‌نجامبده‌ت و هه‌روه‌سا شیا د كه‌رتێ ڤه‌گوهاستن و گه‌هاندنێ دا پێشكه‌فتنێن مه‌زن ده‌ستخوه‌ڤه‌ بینیت و نها هه‌رێم ب رێیا دو فرۆكخانێن نێڤده‌وله‌تى یێن هه‌ولێر و سلێمانیێ ب جیهانێ ڤه‌ هاتیه‌ گرێدان و ئه‌ڤه‌ ژى فاكته‌ره‌كێ گرنگه‌ بۆ وه‌رار و پێشكه‌فتنا هه‌رێمێ ب گشتى و ب رێیا لڤینێن گه‌رم و ب له‌زێن بازرگانى و گه‌شتیاریێ ڤه‌ و ئه‌ڤه‌ ژى سه‌ره‌راى وێ چه‌ندێ یه‌، كو ب ساناهیكرنا كارى یێ بوویه‌ ئه‌گه‌رێ دلخۆشیا سیاسى و خه‌لكێ بیانى و وه‌لاتێن جیهانێ بۆ ڤه‌كرنا قونسلخانه‌ و نۆینه‌راتیێن وان ل هه‌رێمێ و گرێدانا ده‌هان كۆنگرێن جیهانێ و هه‌رێمى و سیاسى و ئابوورى و ساخله‌مى و په‌روه‌رده‌یى و چالاكیێن هونه‌رى و كولتورى ب ساناهى كریه‌ و هه‌روه‌سا ژلایێ بازرگانیێ ڤه‌، پارتى دیمۆكراتى كوردستان ل گه‌ل هه‌ڤپه‌یمانێن خوه‌ هه‌رێما كوردستانێ برێڤه‌ دبر، د بازرگانیێ گه‌شه‌كرنه‌كا به‌رده‌وام روودایه‌ و د ده‌مه‌كى دا كو ل سالا 2004 كوژمێ پێكگوهۆرینا بازرگانى د ناڤبه‌را هه‌رێما كوردستانێ و وه‌لاتێن جیهانێ ب تنێ 4,224 ملیار و دو سه‌د و بیست و چار ملیۆن دۆلار بوون، د سالا 2012 دا گه‌هشته‌ 14,889 ملیار و هه‌شت سه‌د و هه‌شتێ و نه‌ه ملیۆن دۆلاران كو ب رێژا (252%) هاته‌ زێده‌ كرن د ڤێ سالێ دا.
هه‌روه‌سا ل دووڤ ئامارێن وه‌زاره‌تا پلاندانانا حوكمه‌تا هه‌رێمێ، ل سالا 2012 پرۆژێن وه‌به‌رهینانێ د وارێ بازرگانیێ دا، ژ 73 پرۆژان پێك دهاتن، 66 یێن خومالى بوون و 2 هه‌ڤپشك و 5 پرۆژه‌ ژى یێن بیانى بوون.
بازرگانى ژێده‌ره‌كێ ئابوورى یێ گرنگه‌ و ب ره‌نگه‌كێ كارا پشكداریێ د ڤه‌ژاندنا جڤاكى دا دكه‌ت. له‌ورا لیستا پارتى دیمۆكراتى كوردستان گرنگیه‌كا زۆر ب ڤى كه‌رتێ زیندى دده‌ت و دڤێت ب رێیا دانانا قانوون و بریاران لڤینێن زێده‌تر و دروستتر ب ڤى وارى بده‌ت ژ پێخه‌مه‌ت ڤێ ئێكێ كار دكه‌ت بۆ:
1. دامه‌زراندنا جهێن بازرگانیا ئازاد ل خالێن سه‌ره‌كى و ده‌ڤه‌رێن دى ل هه‌رێما كوردستانێ.
2. ده‌رخستنا وان هه‌موو قانوون و بریارێن گرنگ ب فه‌رمانگه‌هێن چاڤدێریا بازرگانى و ده‌زگه‌هێ پیڤانه‌كرن و كونترۆلا جۆرى دده‌ن و كارى ل سه‌ر دكه‌ن.
3. راستڤه‌كرنا وان هه‌موو قانوونَن په‌یوه‌ندیدار ب بازرگانیا ناڤخوه‌ و ده‌رڤه‌، ژ وانا قانوونێَن بازرگانى، كۆمپانیان، ئێكه‌تیێن گشتى و ژوورا بازرگانى و پێشه‌سازى، ئینان و هنارتنێ و یێن دى.
4. ده‌رخستنا وان هه‌موو قانوون و بریارێن هه‌ڤسه‌نگیێ د ته‌رازیا بازرگانى و ته‌رازیا پێدایان دا دروست دكه‌ت و به‌رهه‌مێن نێشتمانى ژ هه‌ڤركیێ د پارێزن، ب تایبه‌تى ژى ل گه‌ل وه‌لاتێن هه‌ڤسوو.

په‌روین ره‌مه‌زان دۆسكى
سه‌رۆكێ هه‌رێما كوردستانێ، نێچیرڤان بارزانى هه‌رده‌م هه‌مى شیانێن خوه‌ مه‌زاختینه‌ كو تێرۆر و تێرۆریستان ژ خه‌لكێ هه‌رێما كوردستانێ دوور بێخیت و به‌ره‌ڤانیێ ژ ئازادیا هه‌ر تاكه‌كێ بكه‌ت، كو نه‌بنه‌ قوربانیێ هزرێن توندره‌وێن هه‌ر ئاینه‌كى و هه‌ر حزبه‌ك بۆ نه‌هێلانا تێرۆر و تێرۆریستان، هه‌تا راده‌یه‌كێ زۆر باش بوو وان مه‌به‌ستانه‌ سه‌ركه‌ڤتى بوویه‌ وه‌كو ئه‌م هه‌مى دزانین و د راگه‌هاندنێ ژى دا ژى هاتیه‌ به‌حس كرن كو هه‌ولێر پایته‌ختێ هه‌رێما كوردستانێ، بوو پێنجه‌مین باژار ل هه‌مى جیهانێ بۆ پاراستن و ئه‌منیه‌تێ. لێ به‌رى چه‌ند رۆژان مه‌ دیت كو جێگێرێ كونسولخانه‌یا توركیا ل هه‌ولێرا پایته‌خت هاته‌ تێرۆركرن. لێ ئه‌ڤه‌ ده‌سته‌یه‌كا تێكده‌رانه‌ كو دڤێن ئه‌و په‌یوه‌ندیێن ئه‌رێنى كو د ناڤبه‌را هه‌رێما كوردستانێ و توركیا دروست بووینه‌ به‌ر ب خرابیێ ڤه‌ ببه‌ن.
كوردستان ل ژێر كارێگه‌رى تاوانێن تیرۆر زه‌ره‌رمه‌ند بوویه‌ و ب چه‌ندین شێوازا ئه‌و تاوانه‌ هاتینه‌ ئه‌نجام ان، دڤێت هه‌رێما كوردستانێ ئاماده‌كرنه‌كا گشتى بكه‌ت، بۆ دژى تیرۆر و دوورخستنا خه‌لكێ كوردستانێ و ئه‌و كه‌سێن ل هه‌رێما كوردستانێ دهێنه‌ تێرۆركرن.
په‌یڤا تیرۆرێ Terror ب ئینگلیزى هاتیه‌ و ب لاتینى ڤه‌ په‌یڤا Ters هاتیه‌. ب رامانا توقاندن و مالوێرانى و كاڤلكرن.
Terrorism ئاماژه‌ ب سیاسه‌ت یان ئه‌و شێوازه‌ى هاتیه‌ بكارئینان دژى كه‌سانێن دى، ب مه‌به‌ستى توقاندن، ئه‌و په‌یڤه‌ ل ده‌سپێكێ هاتیه‌ بكارئینان بۆ پێناسه‌كرنا وان كریاران.
هه‌تا نها (500) گوند هه‌نه‌ كو ل كوردستانێ خه‌لكێ مه‌ ژبه‌ر په‌كه‌كێ نه‌شێن بچنێ و ڤالا بووینه‌ و ب سه‌دان كه‌س ژبه‌ر په‌كه‌كێ یێن بووینه‌ قوربانیێن فرۆكه‌یێن توركیا، هه‌رده‌م وان گه‌ف ل خه‌لكێ سڤیل كریه‌ كو بۆ وان پێدڤیێن وان دابین بكه‌ن و ب سه‌دان زارۆ و كچ و كورێن گه‌نج ل هه‌ر چار پارچه‌یێن كوردستانێ دزینه‌ و سه‌ردا برینه‌، كو بگه‌هنه‌ وان و هه‌روه‌سا ژ لایێ رێكخراوێن نیڤده‌وله‌تى ڤه‌ و ده‌وله‌تێن زلهێز وه‌كو ویلایه‌تێن ئێكگرتوویێن ئه‌مریكا، په‌كه‌كه‌ د ناڤ لیستا گرۆپێن تێرۆریستان دایه‌ و ئه‌ڤ چه‌نده‌ ناهێته‌ گوهۆرێن ژبه‌ر كارێن وان یێن نه‌یێن دێمۆكراتیك، بێگومان سیسته‌مێ دیمۆكراسى ب ته‌مامى نه‌شێت سه‌ركه‌فتنێ د ناڤبه‌را ڤان ڤیانێن هه‌ڤدژ و نه‌ئێكگرتى د ناڤبه‌را حزبان دا دروست بكه‌ت. پاشى دێ دوبه‌ره‌كى و ژێكڤه‌بوونا جڤاكى بیته‌ دیارده‌یه‌كا به‌رده‌وام و دبیته‌ ئه‌گه‌رێ لاوازكرنا جڤاكى و هۆسا ئه‌ز بینێم دادپه‌روه‌ركرنا ده‌وله‌ته‌كا دادپه‌روه‌ر، گرنگه‌ و لۆژیك ژى به‌روڤاژى ڤێ چه‌ندێ هزر ناكه‌ت و نه‌هێلین په‌كه‌كه‌ د ناڤ سنۆرێن هه‌رێما كوردستانێ بێمینیت. ئه‌ڤه‌ چه‌ندین سالن ئه‌و بووینه‌ ئه‌گه‌رى وێرانكرن و چۆلكرنا سه‌دان گوندێن مه‌ و ئه‌ڤا په‌كه‌كێ دكه‌ت یا دروست نینه‌ و سیاسه‌ته‌كا ئالۆز یا هه‌ى كو ب تنێ خرابیێ دگه‌هینیته‌ خوه‌ و كوردێن هه‌ر چار پارچه‌یێن كوردستانێ و ناگه‌هیته‌ ئارمانجێن خوه‌، هه‌كه‌ ئارمانجا وێ نێشتیمانى بیت.

په‌روین ره‌مه‌زان دۆسكى
ده‌مێ كابینا هه‌شته‌م ده‌سپێكرى، نێچیرڤان بارزانى وه‌ك سه‌رۆك وه‌زیرێن هه‌رێم كوردستان هاته‌ ده‌ستنیشان كرن، ڤێ ده‌مى گه‌له‌ك ئارمانج هه‌بوون، ئێك ژ وان ئارمانجان ئه‌و بوو كو كوردستان به‌ر ب قووناغه‌كا باشتر ڤه‌ببه‌ت ژ لایێ سیاسى و ئابوورى و جڤاكى و نه‌ته‌وایه‌تى و كلتۆرێ پێكڤه‌ژیانێ بهێزتر لێ بكه‌ت و هه‌ولدان بۆ چاكسازى و نه‌هێلانا گه‌نده‌لى و نه‌مانا هه‌ژارى و بێكارى و هه‌ول دان بۆ پێشكه‌فتنا وه‌لاتى د هه‌ر واره‌كێ دا، و بایه‌خدان ب بازرگانى و كۆمپانیان و دانوستاندن ل گه‌ل وه‌لاتێن هه‌ڤسوى و وه‌لاتێن دى یێن رۆژئاڤا و نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتى یێن ئه‌مریكا، كو سه‌رمایه‌یێن خوه‌ بۆ كاركرنێ ل هه‌رێما كوردستانێ بمه‌زێخێن و هۆسا ده‌لیڤێن كارى بۆ هه‌ڤوه‌لاتیێن مه‌ دروست بیت و ره‌وشا ئابوورى یا خه‌لكى به‌ر ب باشتر ڤه‌ بچیت، لێ ب مخابنى ڤه‌ ده‌ستپێكه‌كا پر ژ ئالۆزى و هه‌لومه‌رجه‌كێ زۆر دروستبوو، نه‌دانا بۆدجا هه‌رێما كوردستانێ ژ لایێ عیراقا فێدرال ڤه‌ و نه‌هاتنا مووچێ فه‌رمانبه‌ران، هه‌ر ل سالا 2014 ى ده‌ستپێكر و عیراقا فێدرال یارى ب ژیارا هه‌ڤوه‌لاتیێن هه‌رێما كوردستانێ كرن، هاتنا تیرۆریستێن داعش، ئه‌و ژى لایه‌نه‌كێ دى یێ نه‌رێنى بوو، كو پێشمه‌رگێن كوردستانێ هه‌موو هێزا خوه‌ بكارئینا كو وان تێرۆرستان ژناڤببه‌ت و به‌ره‌ڤانیێ ژ نامووس و شه‌ره‌ف و ئاخا خوه‌ بكه‌ن و هاتنا هزاران ئاواران ل هه‌موو ده‌ڤه‌رێن عیراقێ و ده‌وروبه‌ر، كو هه‌رێم ئێك ژ وان جهێن پاراستى و ئێمن بوو ژ هه‌ر ده‌ڤه‌ره‌كا دى، كو هێزێن ئاسایش و پاراستن و پێشمه‌رگێن مه‌ یێن قه‌هره‌مان 24 سه‌عات بۆ به‌رگریكرنێ ئاماده‌بوون و پیر و گه‌نج و زارۆ و ژنان بهێنه‌ پاراستن و هه‌روه‌سا ره‌حم و دلۆڤانیا ملله‌تێ كورد كو ل وان ئاواران برى، ناهێته‌ ژبیر كرن، ب راستى قووناغه‌كا سه‌خت و دوژوار بوو، لێ نێچیرڤان بارزانى و وه‌زیرێن كابینا هه‌شتێ بریارێن جهێ خوه‌ دان، كو بشێن وان قه‌یرانان ده‌رباز بكه‌ن و قووناغه‌ك بوو راسته‌ زۆر زه‌حمه‌ت بوو، لێ ئێكرێزى و ئَیكگرتن د ڤێ كابینا هه‌شتێ دا دیار بوو، چاكسازیێن باش هاتنه‌كرن ب تایبه‌ت سه‌باره‌ت بایۆمه‌ترى، كاره‌كێ په‌سه‌ندانه‌ بوو.
سه‌ختترین بریار ژلایێ نێچیرڤان بارزانى كێمكرنا مووچه‌خۆرێن هه‌رێما كوردستانێ بوو، هه‌تا كو ژ ڤێ قه‌یرانێ ده‌ربازببن، لێ تێگه‌هشتنا هه‌ڤوه‌لاتیێن هه‌رێما كوردستانێ، بۆ ئه‌و بارودۆخێ ئه‌م تێدا جهێ شانازیێ یه‌، بۆ تێگه‌هشتنا ڤێ بابه‌تى.
گه‌له‌ك خائینان هه‌ولدان و ئه‌و قه‌یرانه‌ ده‌ره‌فه‌ته‌ك بۆ خوه‌ زانى بۆ هندێ كو حوكمه‌ته‌ك ب ناڤێ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ نه‌مینیت، لێ نه‌شیان بگه‌هنه‌ ئارمانجێن خوه‌ و نها ئه‌م دێ كابینه‌كا دى ده‌ستپێكه‌ین و حوكمه‌تا كوردى به‌رده‌وام ما و دێ مینیت و بۆ پێشكه‌فتنا ملله‌تێ كورد دێ هه‌ولێن رژدتر دهێنه‌دان.