ئـەنفالێن ڕەش ل دەڤـەرا شـێخان
پشكا ئێكێ
عەمید (حسێن مستەفا مستەفا) خەلكێ گوندێ رەبەتكێ وەك دیدەڤانەك ل سەر ڤێ بوویەرێ ڤێ گۆتارێ ئاراستەی جهێن پەیوەندیدار دكەت بۆ دیاركرنا چەند ڕاستیەكان دەربارەی ئەنفالێن ڕەش كو ل 25/8/1988 تا 11/9/1988ێ وی ب چاڤێن خۆ دیتینە و ب گوهێن خۆ گوه لێ بوویە و د ناڤ دا ژیایە. ب ڤی رەنگی نڤێسیە:
ل 25/8/1988ێ ڕژێما ئیراقێ هێزەكا مەزن یا لەشكری ڤەگوهاستە بانگڤێركی(دكەڤیتە باكورێ رۆژهەلاتا ناحیا ئەترویش) كو ژ لەشكرێ پیادە و تۆپێن دویر هاڤێژ و تانك و زریپۆشا پێكدهات ل وی دەڤەرێ بنەجهكرن, بۆ هیرشكرنا سەر گوندێن كانیكا ورەبەتكێ وهەسنەكا ونسرا. هەتا وی دەمی ئەم نە هاتبووینە ئاگەهداركرن ژلایێ لیژنا ناڤچەیا شێخان ڤە، كو ئەم خیزانێن خۆ ڕزگار بكەین و ئێدی بەرگری ناهێتەكرن, ژ بەر كو وی دەمی ئەز پێشمەرگەبووم بەلێ ئەز د دەستویردانێدابووم و مالێن مە ل ژێریا گوندێ رەبەتكێ بوون و ئەم بەرانبەری لەشكری ڕژیمێ بووین و مە وەسا هزر دكر كو ل نێزیك ل وێ دەڤەرێ دێ هێزێن پێشمەرگە هوێن و دێ شەڕێ دوژمنی كەین. بەلێ ل ئێڤاریا 27/8/1988 جاب گەهشتە مە كو ئێدی شەڕ ناهێتەكرن و هەر كەس بلا خیزانێن خۆ ڤەگوهێزیت و بەر ب سنوورێن تركیا یان ئیرانێ ڤە بچن, هەر ئێڤاریا هەمان ڕۆژ دەوروبەرێن گوندێ (ڕەبەتكێ) هاتنە تۆپ بارانكرن و گەلەك ژ وان تۆپا نێزیكی مالێن مە كەفتن, بەلێ ئەو تۆپ یێن دوكێلێ بوون تەنێ ژبۆ ڕەسەدیێ بوون و بەرهەڤی بۆ هێرشێ دكرن, بەلێ مە وەسا هزر دكر كو توپێن كیمیاوینە؛ مە زوی ئاگر هەلكر و دەرسۆك تەڕكرن و دانانە بەر سەروچاڤێن خۆ، بەلێ پشتی مە دیتی چ ل گیانەوەران نەهاتی؛ مەزانی كو تۆپێن دوكیلێنە. لەوما ل شەڤا 27 ل سەر 28/8/1988 مە مالێن خۆ ڤەگوهاستن بۆ دەڤەرا (گەڤەرۆشكێ) كو دكەڤیتە پشتا كێریێ گوندێ نسرا كو هندەك خێزانێن خەلكێ گوندێ نسرا ژی ل وێرێ بوون. ل ڕۆژا 28/8/1988ێ ڕژێمی هێرش دەستپێكر و ژ لایێ ڕۆژهەلات هاتن بۆ گوندێ كانیكا و ژ لایێ باكورێ رۆژئاڤا هاتنە گوندێ (هەسنەكا، نسرا و ڕەبەتكێ) و هەر چار گوند ژی سۆتن. ل وی شەڤێ ئەم هندەك هاتین بۆ سەر كەڤرێ هنداڤی گوندێ ڕەبەتكێ؛ هێزێن ڕژێمێ خۆ ڤەكیشان بۆ گوندێ نسرا، پشتی سۆتنا گوندی, وێ شەڤێ ئەم هاتینە ناڤا گوندی، هێشتا ئاگر ب خانیان ڤەبوو, خانی هەڕفتبوون؛ لەوما جارەكا دی ئەم زڤرینە دەف خێزانێن خۆ. ل شەڤا 29 ل سەر 30/8/1988 جارەكا دی، مە دڤیا ئەم بزانین كانێ لەشكر هێشتا نەزڤریە گوندی، بەلێ پشتی ئەم نێزیكی سەرێ كەڤرێ هنداڤا گوندی بووین، مە دەنگێ سەربازێن ڕژێمێ گوه لێ بوو كو ل سەر زنجیرا كێریێ هنداڤی گوندێن رەبەتكێ و نسرا ئاكنجی ببوون, لەوما ئەم جارەكا دی باش دا زڤڕینە دەف خیزانێ، خۆ, وی دەمی ڕژێم گەلەك یا نێزیكی مە بوو, ب ڕۆژ دەمێ دهاتنە ناڤا ڕەزێن كێریێ گوندێ نسرا، مە دەنگێ وان گوه لێ دبوو, ترسا مە ژ دەنگێ زارۆكان هەبوو؛ لەوما مە دڤیا كو ئەم دەربازی گوندێ مێزی ببین و بەرەف ئاتۆش و سێدرا ڤە بچین, بەلێ مە دیت تانك و زریپۆشێن رژێمێ ژ لایێ سیارەتیكا ڤە دەربازی گوندێن سیارێ و سپێندارێ ببوون، هەتا دگەهیتە گەلییێ كانی مازێ, لەوما ئەم ل چار گۆشا د ناڤبەرا ئاقارێ گوندێن نسرا و رەبەتگێ و گەڤەڕكێ و مێزی دا هاتینە دۆرپێچكرن, ئەم نەچاربووین ب ڕۆژێ هندەكێ خۆ دویری خیزانێن خۆ بكەین، ژ بەر كو گەلەك جاران دەنگێ گریا زارۆیان ژ برسێ كو ئەم نەشیاین ئاگری بۆ هەلكەین دا خوارنەكا گەرم یان شوربەكێ بۆ وان چێكەین, ئەڤەژی دبوو گەفەك ل سەر هەموو خیزانان, لەوما ئەم نەچار دبووین خۆ ژ خیزانان دویربكەین و چاڤدێریا ڕەوشێ بكەین. وی دەمی ڕادیۆیەكا بچوویك ل گەل من هەبوو، بەردەوام مە گوهداریا دەنگوباسان دكر, ب رۆژ مە خۆ ڤەدشارت و ب شەڤ دهاتینە دەف خێزانێنن خۆ و شەش ڕۆژان ئەم د وێ ڕەوشێ دابووین. ل رۆژا 6/9/1988ێ؛ مە گوهداریا دەنگوباسان دكر، دەمەكی ئاگەهداری هاتنەدان كو سەرۆكێ ڕژێمێ دێ بڕیارەكا گرنگ دەت, مە گوهداركر هەتا ئاگەهداری ب دویماهی هاتی و دەنگوباس هاتنە پێشكێشكرن و بریار ئەوبوو كو ڕژیمێ لێبۆرینا گشتی بۆ هەموو ئەو كەسێن ژ بەر ئەنفالان ڕەڤینە؛ بلا بهێن خۆ ڕادەستی ڕژێمێ بكەن ژ پێشمەرگە و سڤیلان، هەر كەس ل نێزێكترین جهێ خۆ, كو خۆ ڕادەستی سەربازێن ڕژێمێ بكەت و دێ ژیانا وان یا پاراستی بیت. هەر چەندە كەیفا مە هات؛ لێ هەر ترس ل دەف مە ب دوماهیك نەهاتبوو، ژ بەر كو ڕژێم یا دكتاتۆر جهێ باوەریێ ل دەف نەبوو, بەلێ مە چ چارەیێن دی نەبوون ژبەر كو خێزان ل گەل مە بوون و ل هەموو لایان ڤە ئەم دۆرپێچكری بووین. وێ ڕۆژێ مە ئامادەكاری كرن مە ئاگر هەلكرن سەر و جلكێن خۆ شویشتن. و ل رۆژا 7/9/1988ێ ئەم گەلەك خێزان یێن گوندێ ڕەبەتكێ و نسرا؛ مە خۆ ل گوندێ نسرا ڕادەستی سەربازێن ڕژێمێ كر. سەربازێن ڕژێمێ گەلەك بێسەروبەربوون, هندەكا تەنێ ئێك ساجۆر ل سەر تفەنگا وان بوو و جلوبەرگێن وان ژی گەلەك كەڤن و بێ سەروبەربوون. ل جهێ پێشوازیێ هەر ئێكسەر هەموو كەلوپەلێن مە؛ ژ مە وەرگرتن, هەروەسا ناسنامەییێن مە ژی؛ ژ مە وەرگرتن و ئەم هەموو پێكڤە سیاری ترۆمبێلێن (زیل) یێن لەشكری كرین و ئەم برینە گوندێ هەسنەكا. ل گوندێ هەسنەكا ئەم ئیناینە خارێ ژ ترومبێلان و خەلكێ هندەك گوندێن دی ژی ل وێرێ د ئامادەبوون. ئەفسەرەكی گازیكر: كی عەرەبیێ دزانیت؟ من گۆتی ئەز دزانم, گۆتە من وەرە, ئەز چوومە دەف وی ل سەر ئەردی ئەو تفەنگێن مە و خەلكێ دی و پێشمەرگەی ڕادەستی وان كرین هەموو ب رێز كربوون. گۆتە من تو عوسات بووی؟ من گۆتێ بەلێ، چەندین پرسیار ژ من كرن ل سەر جۆرێن چەكی ل وێرێ من بەرسڤدان, گۆتە من: تەچەند سەربازین ئیراقی كوشتینە؟, من گۆتی من كەس نەكوشتیە، ژ بەر كو كارێ من یێ رێكخراوێن جەماوەری بوو.. لەوما من پشكداری د شەڕان دا نەكریە. گۆتە من تو چەكێ خۆ دنیاسی؟ من گۆتی: بەلێ. گۆتە من د ناڤدایە من گۆتی: بەلێ ئەوا هەنێ یە. گۆتە من ئەڤا ب رخ ڤە چ جۆرێ چەكی یە؟، من گۆتێ: ئار پی كی یە و یا دی من گۆتێ: رەشاش بڕنۆیە. گۆت باشە بێژە هەموو خێزانان سیاری ترومبێلان ببن و ئەم بەرەف كەلها سەرێ كانیكا ڤە برین, پشتی ئەم گەهشتین و ل میدانەكا بەرفرەه. گۆتی تەنی زەلام وەرنە خارێ و گەلەك خەلكێ دی ل وێرێ بوو, ئەم هەموو ب رێز كرین. ب شێوەكێ بازنەیی و بەرێ لولیێن تانك و زریپۆشان ل سەر مە هاتبوونە ئاراستەكرن, ئەفسەرەكێ پلە بلند د ناڤا بازنەی دا بوو، گازیكر كی زمانێ عەرەبی دزانیت؟ كەسێ دەنگ نەكر.. بۆ جارا دویێ ژی كەسێ دەنگ نەكر بۆ جارا سیێ من دەستێ خۆ بلندكر, گۆتە من: وەرە. لێ پێشەكیێ ئەفسەری گۆتە من: هەڕە بێژە ڤان خێزانان ئەم وە ناكوژین. ژبەر كو ژن و زارۆكان ب دەنگێ بلند و ب گریان ڤە دقیراندن هاوار دكرن؛ دگۆتن زەلامێن مە نەكوژن. پشتی ئەز چوویم بۆ لایێ وان من ئاگاداركرن كو ئەفسەر، دبێژیت بلا نەكەنە هاوار ئەم كەسێ ناكوژین, بەلێ ژبەر كو بەرێ لۆلیێن تانكان هەر ل سەر بوون، وان باوەر نەدكر كو مە ناكوژین ڤێ چەندێ هندەكێ خیزان ئارامتر لێهاتن. پاشی ڤەگەڕیامە دەف وی ئەفسەری. وی پرسیارا ئاستێ خواندنا من كر و كانێ ئەز چاوا زمانی عەرەبی فێربوویمە, من گۆتێ ئەز دەرچوویێ پەیمانگەها تەكنیكی مە یا مووسل، هەروەسا پرسیاركر؛ كانی ئەز چەكداربوویمە یان نە. من گۆتێ ئەز یێ چەكداربووم, پاشی د نیڤا بازنەی دا هندەكێ ل سەر بریارا لێبۆرینا گشتی یا ڕژێمێ ئاخفت و دا دیاركرن كو ئەڤ لێبۆینە بۆ هندێ بوویە سەدامی نەڤیایە خوینا خەلكێ بێگونەه برێژیت و هوین هەڤوەلاتیێن ئیراقینە و ئەڤرۆ دێ ل بن سیبەرا ڕژێمێ ژیانەكا ئارام دەربازكەن و حوكمەت بابێ هەژارایە. من ژی ئەڤ چەندە بۆ ئەوێن ئامادە تەرجومە كر, پشتی ڤان گۆتنان كو ببوو ئێڤارەكا درەنگ، ئەم ل ترومبێلان سیاركرین، بەرەف ناحیا ئەترویش ڤە برین. شەڤا 7 ل سەر 8/9/1988 ئەم ماینە ل ناحیا ئەترویش، وێ شەڤێ من دیت گەلەگ كەس برنە ڤەكۆلینێ، بەلێ من نەزانی كانێ چ جۆرێ ڤەكۆلینێ بوو ل گەل وان كری.
ل رۆژا 8//9 1988ێ ئەم ڤەگوهاستین كەلها نزاركێ كو خەلكەكێ گەلەك ز‌ور ژ هەموو گوندێن دەڤەرا بەهدینان تێدابوون. دیاربوو كو بەری مە ل رۆژێن 25/8/1988 هەتا بەری لێبۆرینا گشتی ل 6/9/1988ێ گەلەك خەلكێ دەڤەرا بەهدینان، ژ ئەگەرێن كێمیا بارانكرنێ و هێرشا رژێمێ نەشیاینە دەربازی سنووران ببن و بەری لێبۆرینا گشتی؛ خۆ تەسلیمی رژێمێ كربوون و هەموو زەلامێن وان هاتبوونە گرتن و هندەك هەر ل جهێن وان ب كۆم هاتبوونە ڕەمی كرن وەكو گوندێ كورێمێ و ئەوێن كو ڤەگوهاستینە كەلها نزاركێ بەرێ 6/9/1988 ێ ئەو ب خێزان ڤە بەرەف (سەلامێی) ڤە بربوون و زەلامێن وان ژ خێزانا هاتبوونە جوداكرن و بێ سەروشوینكرن. گەلەك زەلام ژی كو پێشمەرگە بوون ل كەلها نزاركی ژ لایێ ئەمنا رژێمێ ڤە هاتنە ئەشكەنجەدان و هندەك ب بلۆكان شەهیدكرن، كو دەنگێ قێریێن ئەشكەنجەدانا وان هێشتا د ناڤا گوه و مەژیێن زارۆك و خێزانێن وان دانە.
ئەم سێ رۆژان ماینە د كەلهێ ڤە و ل هۆلەكا مەزن ل گەل هندەك خێزانێن دی ل سەر سەببێ ڕوینشتین كو تژی گلێش د ناڤدا بوو , هیچ دۆشەك یان بەتانی ل گەل مەدا نەهێلابوون، تەنێ ئەگەر ئێكی چاكیتێ وی ل گەل با دشیا بۆ رائێخستنێ بكارئینیت. هێلانا مە د كەلهێ دا ژبۆ هندێ بوو كو ئەمنا ڕژێمێ ل گەل گەلەك ژ جاشا و سیخۆڕێن خۆ ب تایبەتی ئەوێن كو ب دەستێ پێشمەرگەی هاتبوونە گرتن و پاشی هاتبوونە ئازادكرن ب قەرەبوو, وەكو تۆلڤەكرنەك, ل گەل ئەمنا ڕژێمێ د ناڤا خەلكێ كەلهێ دا دگەریان و ئەوێن وان دنیاسین دبرن و ل گەل ئەمنا ڕژێمێ بێی كو چ ڤەكۆلینان ل گەل بكەن ب شێوەكێ دڕندانە ئەشكەنجەددان، هەتا هندەك ژ وانا گیانێ خۆ ژ دەستدان بەر هۆڤاتیا ئەشكەنجەدانێ. دەمەكی ب شەڤ من ڤیا ئەز بچمە قاتێ دووێ یی كەلهێ كا چ تێدا هەیە، سەربازەكێ خۆدان وژدان ئەز ئاگەهدار كرم، گۆت د ناڤا كەلهێ دا نەگەرە وخۆ دیارنەكە و خۆ ژ خێزانا خۆ دویرنەئێخە, من ژی سوپاسیا وی كر بۆ ئامۆژگاریا وی.
ژیانا د ناڤا كەلهێ دا گەلەك یا نەخۆش و بێزاركەربوو, نە خوارن و نە ڤەخوارن و نەجهێن دەستئاڤا و هیچ جهەكێ پاقژ نەبوو. د ماوەیێ وان سێ ڕۆژێن كو مە ل وێری ب نەخۆشی بۆراندینن تەنێ جارەكێ ب شەڤ مە هندەك سەمۆنە وەرگرتن و ئەوبوو خوارنا مە د ماوەیێ وان سێ رۆژان دا. ل ڕۆژا 11/9/1988 ئەم ل ترومبێلێن (ئیڤا) یێن لەشكری سیاركرین و مە نەزانی كانێ دێ چارەنڤیسێ مە چ بیت و دێ مە كیڤەبەن. پشتی سێ بۆ چار دەمژمێران ئەم گەهاندین كۆمەلگەها زورەملی یا چەژنیكان، كو سەر ب ناحیا بەحركێ ڤەبوو, ئەم ل جهەكی ڕاوەستاندین كو هەموو هستری بوون و ب هزاران خەلكێ هەموو دەڤەرا بەهدینان بەری مە و پشتی مە، هەر ڤەدگوهاستنە وێری. بەلێ لهەمان دەم دا خەلكێ باژێری هەڤلێری كەلوپەلێن ناڤمالی و هەموو پێدڤییێن ژیانا ڕۆژانە بۆ خەلكێ جەژنیكان ڤەدگوهاستن سەرەڕای كو ڕژێمێ گەلەك ئاستەنگی بۆ خەلكێ هاریكار دروست دكرن. بەلێ ئەو هەر ل سەر هاریكاریێن خۆ بەردەوام بوون.
