جوداهیێن مـەژیێ مـرۆڤـی دگـەل یێ گیانـەوەرێن دی
ئەم دزانین هەمی زیندەوەر ل جهەكی دگەھنە ئێك ئەو ژی؛ خانەیا ئەركدارە، لێ ھندی ئەم بەرەڤ مرۆڤی ڤە بهێین؛ هەم خانە ژێكجودا دبن، هەم خوەسەر دبن. ل ئەڤێ نڤیسارا هەم وەرگێڕای هەم بەرهەڤ كری، دێ وەرارا مەژی و ھندەك جوداھیێن مەژێ مرۆڤی ژ مەژدارێن دی بەرچاڤ كەم، داكو خوە باشتر بناسین و هەڤپشكان ژی ببینین.
بلا كەیفا مە ب سەروەریا مە بهێت، لێ نە تاكو ڕادەیا سەرگەمی و خوەباییێ.
وەرارا مـەژیێ مـرۆڤـی
دیارە بۆ ئەوێ باوەری ب وەرارێ ژی نەبت، دشێت جوداھیێن پەییسكی یێن مەژێن گیانەوەران ببینن. ژ مەژێن گلۆلك ئان ئووشیەكێ خانەیان بگرە كو هەست ب ژینگەھێ دكەن، تاكو دگەھینە مەژێن مەزن و ئالۆز و جودا ب هەردو ڕەنگان.
ب گۆرەی ئەوا دھێتە دیتن، مەژ ب ئووشی ئان گولمچكەكا خانەیێن دەماران ل دەستپێكا سەری دەست پێ دكەت تاكو دگەھین مەژێن مۆڤكداران كو هەم ب قەبارەی، هەم ب ئالۆزیێ وەرار كریە و ھەر پارچەیەكێ ئان جهەكی خوەسەری ب نژیارێ و ئەركی ستاندیە.
بۆ نموونە؛ مەژۆچە ئان مەژتۆخ cerebellum بۆ لڤینێ و هەڤكرنێ تەرخان بوویە، لێ تیڤكلێ مەژی بۆ بیركرنێ، زمانی و ئاگەھێ ھاتیە تەرخان كرن.
بۆ زانینا وەرارا مەژێ مرۆڤی، زانا بهیڤینە كو بنەمایێن بایۆلۆجی یێن ڕەفتارێن مرۆڤی بزانن. نەخاسمە نەساخیێن گرێدایی مەژی، وەكی؛ مڕووتیێ، خەمۆكیێ، و دیناتیێ و گەلەكێن دی.
وەرار ل قـەـارە و ژیـریـێ
گەر تو مەژێ مشكەكی و یێ چیمپانزیەكی و یێ مرۆڤەكی، دانیە بەرێك، دێ بینی مەژێ مرۆڤی نێزیكی چاران ژ مەژێ چیمپانزی و نێزیكی پازدە جاران ژ مەژێ مشكی مەزنترە. ب خوە هەنبەری گەودەیێ مەزن ژی، مرۆڤی مەژەكێ مەزنتر هەیە.
ئەڤە وێ دگەھینت كو مەژێ مەزنە وا ل مرۆڤی دكەت ژ مشكی ژیرتر بت. لێ ل نفشێن گیانەوەرێن نێزیكی مرۆڤی، هەڤبەندیا قەبارە-تێگەشتن لاواز دبت، هەر بۆ زانین؛ مەژێ مرۆڤێ سەردەمانە، پچەكێ ژ یێ نیاندرتالی بچووكترە كو بەری 400.000 سالان برهایە. ل ئەڤی ئاستی، نژیارا مەژی و ئالۆزی، باندۆر ل ژیریا د ناڤبەرا نفشان دا هەیە.
د سەر ئەڤێ هەمیێ ڕا، مرۆڤی مەزنترین مەژی ل ناڤبەرا بوونەوەرێن زیندی هەیە، هەكەر قەبارەیێ مەژی هنبەری یێ لەشی بكەین.
ب تنێ قەبارەیێ مەژی مە ژ بابكالكێن مە جودا ناكەت، شكلێ كلۆخی و مەژێ مە ژی جودایە ژ یێن وان بابكالكان.
وەرن دا مەژێ مرۆڤی و چیمپانزیێ كو نێزیكترین بوونەوەرێ مرۆڤیە ژ زیندیان، هەڤبەر بكەین: ژبەر هەستیێن گەڕینەكا ماكێ، سەر و مەژی بچووكن، لێ یێ مرۆڤی پشتی بوونێ، بەردەوام مەزن دبت، لەو هەكەر هنبەری یێ چیمپانزیێ بكەین، ل ئێكەمین سالا پشتی بوونێ، مەژێ مرۆڤی گەلەك دگوهەڕت. ئەو ژی گرێدایی فاكتەرێن جینان و ژینگەهێیە.
زمــان
زمان ئێكە ژ ستوونێن جودابوونا مرۆڤیە ژ زیندەوەرێن دی. مەژێ مرۆڤی ھندەك جه هەنە، پەیامان وەردگرن و فەهم دكەن و بەرسڤان ددەت: پەیڤ وەكو دەنگ ئان لڤین و نیشان، ڕستە و واتە.
هەكەرچی چیمپانزیا كەهی ھندەك زمانی فەهم دكەت و دشێت جەڤەنگێن نیگاری بكار بینت، لێ قەت شیانێن ئاخفتنێ نینن.
هەروەسا، ھندەك بالندە (تۆتی) دشێن زاری مرۆڤی ڤەكەن، لێ تو نەشێی دگەل باخڤی ئان دانوستاندنێ دگەل بكەی.
باشترین ئاور ل دۆر وەرارا زمانی ژ لێكۆلانێ ل جین FOXP2 ھات، كو دبێژنێ جینێ زمانی. ئەڤ جینە د گەلەك مۆڤكداران دا هەیە و ڕۆلێ سەرەكە د تێكەلی كرنێ دا هەیە. ژ وان، خواندنا بالندەیان و جھناسین ب دەنگ ڤەدانێ ل نك چەكچەكوولەیان.
ل سالا 2001ێ ل زانینگەها ئۆكسفۆرد، تیمەكا زانایان ل سەر DNA یێ خێزانەكێ كار كرن، كو ئاڕێشەیێن ئاخفتنێ هەبوون. 15 ئەندامێن ڤێ خێزانێ ژ سێ بەرەبابان، زمان باش فەهم دكرن، لێ سەخت بوو بەرسڤێ بدەن.
پشتی لێگەڕانێ و دیتنا زاڕۆكەكێ دی ب هەمان ڕەوشێ، بۆ وان دیار بوو كو وەرگوهەڕینەكا جینی بەرپرسە ژ ئەڤێ ڕەوشێ، و ب ناڤ، ل جین FOXP2 ئەڤێ هەكەر چو دیار نەكربت، گرنگیا ڕۆلێ ئەڤی جینی د زمانی و ئاخفتنێ دا دیار كر.
ئەڤێ تیمێ زانی ئەڤی جینی ڕۆلەكێ مەزن وەرارا خانەیێن دەماران دا هەیە و پێكڤە گرێدانا دەمارخانەیان ل قۆناغا فێربوون و گەشەكرنێ. وەرگوھۆڕین ل جین FOXP2 دبتە ڕێگر ل بەر وەرارا ئەو پارچەیا مەژی كو یا كو زمانی پەیدا دكەت، و دبتە ھۆكارێ ئاستەنگیێن زمانی. دگەل زانینا گرنگیا ئەڤی جینی، زانایان ل سەر هەمان پرۆتینی ل مشكان كر، دیار بوو پرۆتین FOXP2 یێ مشكی، تنێ ب سێ ترشە ئەمینان amino acids ژ یێ مرۆڤی جودایە. یێ چامپانزی ب دو ترشە ئەمینان ژ یێ مرۆڤی جودایە.
ل قۆناغا دی، FOXP2یێ مشكان ب یێ مرۆڤان گوھاڕتن. ل ئەڤێ كریارێ، زانایان دیت كو مەژێ تێشكێن مشكان، تۆڕەكا دی یا دەماران ڕاچاند و ھندەك گوهەڕین د دەنگێن وان دا پەیدا بوون.
https://www.yourgenome.org/theme/evolution-of-the-human-brain/
