جوان عزه‌ت/ پشكا ئێكێ
شه‌ره‌ف په‌یڤه‌كا یۆنانی یه ب رامانا ( قانوون)، ئانكو مه‌به‌ست ژێ خولقاندنا هه‌مى چه‌مكێن گرێدایێ ئه‌ده‌با مرۆڤى یه، بۆ نموونه كه‌سه‌ك ب ره‌فتاره‌كا بێ واته دێ سه‌ره‌ده‌ریێ گه‌ل كه‌سێ به‌رامبه‌ر كه‌ت مرۆڤ دێ بێژیت ئه‌ڤه چه‌ند كه‌سه‌كێ بێ ئه‌ده‌به یان ژى بێ معریفه‌ت و بێ ئسوله و به‌روڤاژیا وێ واته‌یه‌كا دى یه. به‌لێ تێگه‌هشتنا چه‌مكێ وێ د ناڤ كوردان دا ب واتایا (نامووس) هاتییه بكارئینان و فه‌رهه‌نگا كوردى و ئه‌ره‌بى دا ، مخابن وه‌كى به‌دیله‌كێ ترسه‌كه ژ بێ شه‌ره‌فیێ په‌یدابوویه، ئانكو شه‌ره‌ف هه‌بیت بێ شه‌ره‌فى نابیت و ئه‌گه‌ر بێ شه‌ره‌فى هه‌بیت، دڤێت شه‌ره‌ف ژى هه‌بیت. به‌لێ بهزرامن، ئه‌گه‌ر مرۆڤى هزره‌كا شه‌ره‌فمه‌ند و ئه‌قله‌كێ ئازاد و شه‌ره‌فمه‌ندانه هه‌بیت، هینگێ مرۆڤى جه‌سه‌ده‌ك و ئه‌خلاقه‌كێ پاك و شه‌ره‌فمه‌ند ژى هه‌یه.
ده‌رباره‌ى پرسا شه‌ره‌فێ بوویه‌را زاروكا ده‌ه سالى (دلینێ) ئه‌ز مژویلى گریمانه‌كێ كرم، ئه‌ڤجار ئه‌و گریمانه چ گرێدایى ئه‌خلاقێ كه‌سوكى، جڤاكى، سیاسى و فه‌رهه‌نگى بیت یان ژى گرێدایى ئه‌خلاقێ شه‌ره‌فێ بیت ئه‌ز هێژایێ بابه‌ته‌كێ ئازراندن و رونكرن و هشیاركرنێ دبینم، هه‌روه‌كو نیچه‌ى دیاركریى، چونكو “ئه‌ده‌ب/ ئه‌خلاق بتنێ ئارمانجا ئێك مه‌به‌ست بوویه، ئه‌و ژى ئارمانجه‌كه ژ وان شێوازان دگریت ئه‌وێن مرۆڤ ب ئاستێ بلند و پێشكه‌فتى دگه‌هنێ”.
به‌لێ ل سه‌ر ڤێ ئه‌رگومنتكرنێ په‌یڤا شه‌ره‌ف دناڤ پتریا جڤاكێن رۆژهه‌لاتێ دا وه‌كى تیۆره‌كێ بۆ كنتروكرنا ئه‌خلاقێ/ ئه‌ده‌بێ ژن و مێرى هاتییه ئاراسته‌كرن. بێگومان ئه‌ڤ ئاراسته‌یه مه به‌ر ب پرسیاره‌كا گه‌له‌ك گرنگ ڤه دبه‌ت، ئه‌رێ ئه‌و چ ئه‌گه‌رن وه‌كریه، كو ئه‌م شرۆڤه‌یه‌كا شاش بۆ په‌یڤا شه‌ره‌ف بكه‌ین؟
ئێك ژ وان ئه‌گه‌ران ئه‌وه، بۆ نموونه ئه‌گه‌ر هاتو په‌یڤا شه‌ره‌ف هاته كوژشن، هینگێ د هزرا كه‌سێ رۆژهه‌لاتێ دا دێ بیته كوژتنه‌ك ل سه‌ر هزرا نه‌ته‌وه و وه‌لات و جڤاكى. ب تایبه‌تى مرۆڤ نه‌شێت شه‌رێ شه‌ره‌فێ زوى ب زوى ل سه‌ر هه‌ر كه‌سه‌كێ راوه‌ستینیت، چونكو ئه‌و خانه‌یه‌كه دگه‌ل مه‌رجێن ئاینى، كومه‌لایه‌تى و كه‌لتوورى دا وه‌ك په‌روه‌رده به‌رده‌وام دزێت .
خاله‌كا دى ئه‌و كیشه و ناكوكیێ دناڤبه‌را هزرا راسییزمێ/ جوداكاریا ره‌گه‌زى دا هه‌ین، ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كى یه، كو په‌یڤا شه‌ره‌ف د سه‌رێ مروڤى دا بهێته بچیكرن، گازیوه سالح جه‌خت ل سه‌ر وێ خالێ كرییه و دبێژیت،”بكارئینانا په‌یڤا راسییزمێ ئه‌گه‌رێ خولقاندنان ململانه‌كا تونده دناڤبه‌را گوهه‌رینا پێكهاته‌یێن سروشتى یێن نێر و مێیان دا”. هه‌روه‌ها خالا ژ هه‌میان گرنگتر ئه‌وه، كو بیچكرنا په‌یڤا شه‌ره‌فێ نه‌هێلایه ریفورمێن هزرى ژ لایێ تاكه‌كه‌سى ژ هێلا كه‌لتوورى، كومه‌لایه‌تى و ئاینى ده‌رباز ببیت، به‌لكو بتنێ ب جهه‌ك و شێوه‌یه‌كى دیاركریى ڤه هاتییه ده‌ست نیشانكرن، ئه‌و ژى كه‌فتیه دناڤبه‌را هه‌رێما خوارێ یا لنگێن ژنێ.
بوویه ئه‌و خه‌له‌تییا دیاركریى و ئێك ژ وان بابه‌تێن دناڤ ناڤه‌روكا ره‌وشنبیرى دا ب شێوه‌كێ راسته‌قینه نه‌هاتییه به‌حسكرن و راسته‌ڤه‌كرن بابه‌تێ شه‌ره‌فێ بوویه، چونكو بۆ جڤاكى وه‌سا خوه دیاركرییه كو هێله‌كا سوره. ل سه‌ر ڤێ تێكه‌لكرنێ ده‌م و دیروكێ پێدڤى ب ئه‌خلاقه‌كێ ره‌ها نینه، به‌لكو مرۆڤى دگه‌ل هزركرنێ پێدڤى ب هه‌ولدان و راسته‌ڤه‌كرنا ئه‌ده‌ب ئانكو ئه‌خلاقێ ره‌ها هه‌یه. هه‌روه‌كو على وه‌ردى دڤێ تێكستێ دا بۆ مه رونتر لێ كه‌ت، “كو ژناڤچوونا ئه‌خلاقێ رۆژهه‌لاتێ هه‌مى ژ ئه‌گه‌رێ وێ بێ به‌رهه‌میێ یه، ئه‌وا رۆژ بۆ رۆژى ل سه‌ر خه‌لكه‌كێ بوویه ئه‌نجامێ ته‌شقه‌له، دره‌و و موبالغێ و نه‌بتنێ ژ به‌ر ئێك چوونا ئه‌خلاقى ژ ئه‌گه‌رێ ده‌ستڤه‌ئینا فایده‌ى رویدایه، به‌لكو ژ وه‌رگرتنا كه‌لتوورێ بازرگانى بوویه”.
ئه‌ڤه ده‌رئه‌نجامێ به‌ربه‌لافترین رێكا جڤاكێن شه‌رقى یه كو ب سه‌ره‌ده‌ریكرنا شه‌ره‌فێ شیاینه مه‌یدانا هزرا ئاینى، سیاسى و كومه‌لایه‌تى به‌رفره‌هترلێ بكه‌ن ، داكو بشێن هێرشێ ل سه‌ر دروستبوونا قوناغا مرۆڤى بكه‌ن. ب تایبه‌تى مه‌زنترین كاره‌سات و قوربانیدانا شه‌ره‌فێ د سه‌رانسه‌رى جڤاكێن رۆژهه‌لاتى دا په‌یدادببیت، ره‌نگه ژن پلا ئێكه‌یه، له‌ورا لدوماهیێ، دڤێت هزربكه‌ین، ئه‌رێ كا بۆچى مه به‌رده‌وام هۆسا دیتن بۆ شه‌ره‌فێ كرییه، كو شه‌ره‌ف ب تنێ جهه‌كێ دیاركرى و سابت ڤه یه، ئه‌و ژى ژ خوارێ یا كه‌مه‌رێ پێدا یه، هه‌روه‌ها ئه‌رێ چه‌مكێ شه‌ره‌ف و بێ شه‌ره‌فیێ چیه؟ ئه‌رێ كینه ئه‌وێن دهێن بریارێ ل سه‌ر پیسبوونا شه‌ره‌فا من و ته دده‌ن؟ و ب پێچه‌وانه‌یا وێ ئه‌رێ بوچى ئه‌م ناهێن جڤاكى هوسا تێبگه‌هینن كو شه‌ره‌ف دناڤ ناخ و ئه‌قل و هش و هزرا مرۆڤى دایه نه‌كو ل خوارێ یا مرۆڤى؟
شه‌ره‌ف وه‌ك چه‌كه‌كێ نه‌زان
جوان عزه‌ت/ پشكا دوویێ
گه‌لۆ بۆچى بابه‌تێ شه‌ره‌فێ ب تنێ وه‌ك پیدڤیه‌كا به‌ربه‌ستكریى ب ژنێ ڤه یێ گرێداییه؟ ئانكو ئه‌گه‌ر ژنێ خێزان پاراست، واته مێر خودان شه‌ره‌فه و ئه‌گه‌ر خێزان تووشى كێشه‌یه‌كێ بوو، واته مێر وه‌ك بێ شه‌ره‌ف دێ هێت لقه‌له‌مدان؟! راسته ئه‌م دزانین پرس و ڤه‌كۆلینكرن ل شه‌ره‌فێ بۆ جڤاكێ مه بابه‌ته‌كێ گه‌له‌ك گران و ترس و بزه‌حمه‌ته، چونكو مه په‌یڤا شه‌ره‌ف ئێخستیه د چارچووڤه‌كێ گه‌له‌ك بچووك دا، و نه‌بتنێ ئه‌و بابه‌ت یێ وه‌سایه، به‌لكو هه‌ر تێگه‌هه‌كێ مه ڤیابیت جڤاكى پێ مه‌زن و بلند بكه‌ین، ب رێكا شرۆڤه‌یێن شاش د سه‌رێ تاكه‌كه‌سى دا هاتینه بچیكرن. ب تایبه‌تى لێگه‌ریان ل سه‌ر شه‌ره‌فێ بوویه ئه‌گه‌ره‌كێ سه‌ره‌كیێ كوژتنێ د ناڤ ڤى وه‌لاتى دا، ژبه‌ركو وه‌ك تێگه‌ه، دروست نه‌گه‌هشتیه و وه‌ك پرسێن سكسواڵیتیى ژى بۆ جڤاكى هزره‌كا كۆژه‌ك بوویه، هه‌روه‌ها ئه‌و پرس د ناڤ جڤاكى دا نه‌بوویه تێرامانه‌كا پێگه‌هشتى و چه‌مكه‌ك بۆ خواندن و نرخاندنه‌كا تازه، چونكو یه‌پڤا شه‌ره‌ف/ نامووس ل دیڤ فه‌رهه‌نگه‌ك و كه‌لتووره‌كێ هاتییه وه‌رگێران كو مێرى چ لایه‌ن نین و هه‌مى كه‌ڤتیه ژێر به‌رپرسیاریا په‌یوه‌ندیێن ژن و كچێ دا. ده‌مێ جه‌نگ د ناڤبه‌را دو وه‌لات یان دو مه‌زهه‌ب و بنه‌مالان دا روودده‌ن، ژن وه‌ك تاكه بنه‌مایێ سه‌ره‌كى دهیته بكارئینان بۆ ده‌ستدرێژیكرن، لاوازكرن و كرێتكرنا وێ نه‌ته‌وه‌یێ. بۆ نموونه شه‌رێ داعشێ ب دیلكرنا ژنێ شییا په‌نایێ بۆ دژه هزرا خوه ببه‌ت و ل سه‌ر شه‌رێ خوه به‌رده‌وام بیت، هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر بۆ دیروكێ ڤه‌گه‌رین د شه‌رێ هند و پاكستانێ دا ژن بوو یشكه‌ك ژ وێ ململانێ، یان”ده‌مێ عه‌سكه‌ره‌ك ژنه‌كێ وه‌ك دیل دگریت مه‌به‌ستا وى ئه‌وه ب خوینا ژنێ وى گه‌لى پیس بكه‌ت، ژلایێ وى پیسكرنا شه‌ره‌فا ژنه‌كێ وه‌ك پیسكرنا شه‌ره‌فا نه‌ته‌وه‌یه‌كێ یه و سڤكاتیكرنه ب بهایێ وى ملله‌تى”، چونكو دناخێ وى دا هۆسا هاتیه چاندن، كو ژن بۆ نیشتمان و ئه‌تیكێن نه‌ته‌وه، زمان و كه‌لتوور و ئاینى ره‌مز و ژێده‌ره. نه‌مازه ب ڤى شێوه‌یى وه‌ك پرسه‌كا جوداكاریا ره‌گه‌زى ئه‌و ره‌خنه‌ییێن كو ب زارێ خه‌لكه‌كێ ل سه‌ر جڤاك و شه‌ره‌فێ دهێنه ئاراسته‌كرن په‌یوه‌ندى ب له‌شێ ژنێ ڤه هه‌یه مێر تێدا كه‌سه‌كێ به‌رى یه، ئه‌ڤه خاله‌كه كو ئه‌گه‌ر مێر دڤێ راستیێ دا خوه ب خودانێ شه‌ره‌فێ ژى بزانیت، هینگێ شكاندن، نه‌شكاندن و بێ رامان بوونێ په‌یوه‌ندى ب به‌رپرسیارییا وى ڤه نینه، به‌لكو به‌رپرسیارى پتر دكه‌ڤیته ستوویێ ژنێ دا. ئاره‌زوكرنا مێرى ل سه‌ر باوه‌رى و هه‌لگرتنا درووشمێ شه‌ره‌فێ وه‌كى مێیه‌ك حه‌زكرییه داكو سه‌رنجا نیشتمانه‌كێ بده‌ت و كومه‌كا بنچینه‌یان ده‌ست ب سه‌ر ژیانا رۆژانه بگرن و سه‌روه‌ر بن. ژلایه‌كێ دى ئه‌و شوناسیا ب په‌روه‌ردا خێزان، خێل و گوند و باژێران ڤه ئاراسته‌ببیت، جه و ده‌مێن خوه یێن ته‌ندروست وه‌رناگریت و دبیته دروستكه‌ره‌ك ل سه‌ر چێكرنا ئه‌خلاقێ ژینگه‌ها كومه‌لایه‌تى، ئه‌ڤه ترساندن و به‌ندكرنێ ل سه‌ر تێكچوونا په‌یوه‌ندیێن ژن و دونیا یا وێ یا ده‌روبه‌ر دا په‌یداكه‌ت. ل سه‌ر رونكرنا ڤێ تێكستێ نڤیسه‌ر مه‌جیدكاكه وه‌یسى، په‌نایێ بۆ جوره‌كێ په‌روه‌ردێ دبه‌ت و دبێژیت: “دڤێت مه‌ودایه‌كێ ئاسویى و ستوونى هه‌بیت، كو په‌روه‌رده و فێركرنه‌كا سه‌ربه‌خۆ نه‌ره‌سمى بێخیته به‌ر پرسیار و لێكدانه‌كا بایه‌خداركریى، ئه‌و ژى فێركرنا فێرخوازێن خواندنگه‌ه، زانكو، په‌یمانگه‌هان، چونكو ئالۆگوركرنا په‌روه‌ردێ په‌یوه‌ندى نه‌بتنێ درێژكرنا ژیانا جڤاكى ڤه هه‌یه كو به‌ره‌ڤ پێشڤه ببه‌ت، به‌لكو هه‌بوونا جڤاكى دگه‌ل هاوبه‌شیا كومه‌لێ دكه‌ته په‌یوه‌ندیه‌كا روحى”. واته قاره‌مانبوونا ملله‌ته‌كێ ئه‌وه دگه‌ل خوه یێ پاردوكس نه‌بیت، ژنێ ب ناسناڤێ شه‌ره‌فێ وه‌ك پله دوو نه‌ئینیته به‌رهه‌م، پره‌نسیپێن وێ ژناڤنه‌به‌ت، چالاكێن وێ نه‌ئێخیته ژێر چاڤدێریا مێرى، بهێلیت خودان ئابور و داهاتێ خوه یێ سه‌ربه‌خو بیت و ب هویركارى هزربكه‌ت و بزانیت، كو “وه‌لات مێیه، نه‌ته‌وه مێیه و ئاخ ژى مێیه، هینگێ نیشتمان دبیته شه‌ره‌ف و پێدڤى ب قاره‌مانێن نێر هه‌یه/ حه‌مه‌سه‌عید”. و ئه‌گه‌ر هۆسا نه‌بیت پرسیارا سه‌ره‌كى ژ وى ملله‌تى دێ ئه‌ڤه بیت، ئه‌رێ پرسا شه‌ره‌فێ ل سه‌ر پاراستنا ژیانا ژنێ، هینگێ دێ بیته ژێده‌رێ ره‌وشنبیرى، زانین و ره‌نكڤه‌دانێ، یان ژى دێ بیته ژێده‌رێ چه‌ك كوژتن و سوتن و ژناڤبرن و كرێتكرن و نه‌زانین و قه‌ده‌غه‌كرنێ؟
نيشاندان