جوان عزه‌ت/ پشكا سیێ
پێش جڤاكا مه‌ده‌نى دروست ببیت ل گۆر هنده‌ك تایبه‌مه‌ندى و نیشانێن نه‌مه‌ده‌نیه‌تێ جڤاك دكه‌ڤیته‌ ژێر باندۆرا خالێن نێگه‌تیڤ، بۆ نموونه‌/ تاكه‌كه‌س ل جهێ دگه‌ل دیالۆگ و هزركرنێ بژیت، دگه‌ل ده‌ربرین و هاڤیبوونێ دژیت. جڤاكێ مه‌ده‌نى هزرا ئازاد دخوازیت و مرۆڤه‌كێ ئازاد و فه‌لسه‌فى دخوازیت. چونكو ئه‌و پراكتیزا هزرا ره‌ها ژ دائخستنێ ناكه‌ت، به‌لكو دبیته‌ سیسته‌مه‌كێ دیمۆكراسى ب راسپاردێن ئه‌خلاقى. ئه‌خلاق ب وێ واته‌یێ كو پاراستنێ ل سه‌ر بهایێن ئه‌قلێ دیمۆكراسى و مافێن مرۆڤى و وه‌كهه‌ڤى و دادپه‌وه‌ریا مرۆڤى بكه‌ت. جڤاكا مه‌ده‌نى ل سه‌ر پێكهاتا دیرۆك، زمان و ئه‌قل خوه‌ به‌رهه‌م دئینیت. هه‌رده‌مێ دیرۆك بۆ قۆناغه‌ك ژ قۆناغێن نیاسین و دروستكرنا ئالته‌رناتیڤان بۆ ئه‌ڤرۆ و داهاتوو، دیسا زمان ژى بۆ فاكته‌ره‌ك ژ فاكته‌رێن پیشه‌سازیا ئه‌قل و ره‌فتار و هه‌لوه‌ست و ئاڤاهیێ مرۆڤى، وى ده‌مى زانین ژى دێ بیته‌ هونه‌ره‌ك ژ بنگه‌هێ دامه‌زراندنا هۆنه‌رسازیا ژیانێ.
ل سه‌ر ڤێ بیروباوه‌رێ جڤاك ژى د بازنه‌یا ئه‌قلى مه‌ده‌نى دا، دێ بیته‌ جڤاكێ پێشكه‌فتن و گوهۆرینێ. خالا گرنگتر ئه‌وه‌ هه‌تا كو ئه‌م جڤاكا مه‌ده‌نى بنیاسین، گرنگه‌ ئه‌م ڤێ پرسیارێ بئازرینن و بێژین، گه‌لۆ جڤاكا نه‌ مه‌ده‌نى چیه‌؟ بۆچى هه‌یه‌؟ ئانكو، دڤێت ده‌ستپێكێ ئه‌م جڤاكێ نه‌ مه‌ده‌نى بنیاسین، ژ به‌ركو جڤاكا نه‌مه‌ده‌نى ژ چه‌ند خال و پێكهاته‌ و بنه‌مایان ڤه‌ جڤاكه‌كا پاراستى/ محافزه‌كاره‌. ب تایبه‌تى ژ لایێ جڤاكى ڤه‌ بنه‌مایه‌كه‌ به‌رهه‌مێ دو جۆره‌ سیسته‌ما یه‌ (سیسته‌مێ ده‌ربه‌گى و مێرسالارى) ئه‌ڤ هه‌ردو سیسته‌مه‌ ل سه‌ر په‌روه‌رده‌یا خێزان و قوتابخانه‌ و داموده‌زگه‌هێن جڤاكى دبنه‌ ئه‌گه‌رێ دروستكرنا چه‌ندین سیسته‌مێن دى. نه‌مازه‌ د وارێ تابۆكرنا ره‌فتارێن خوه‌ دا خواندنه‌كا ئه‌خلاقى ل سه‌ر سه‌پاندنا هزر و بریارێن ژن و زارۆى هه‌یه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌خلاقێ كۆمه‌لایه‌تى نه‌بیته‌ ئه‌خلاقێ پاراستنا بهایێن ئازاد یێن مرۆڤان، هینگێ ئه‌خلاقى چ رۆل و چ واته‌یێن خوه‌ یێن مه‌عریفى ژى نین و دێ بیته‌ ده‌رگه‌هه‌ك بۆ دروستكرنا سیسته‌مه‌كێ دژه‌ ئه‌قل و زانین و نه‌ قانوونى به‌رامبه‌ر گشت پره‌نسپێن ژن و مێر و زارۆ و جڤاكێ.

جوان عزه‌ت/ پشكا دوویێ
زمان ب سێ پێكهاتێن سه‌ره‌كى دروست دبیت، ئه‌و ژى كریارا په‌یڤێ، به‌رپرسیاره‌تیا په‌یڤێ و هێز و مه‌به‌ستا په‌یڤێ، هه‌تا كو تو د ببیه‌ خوه‌دان زمانێ خوه‌ یێ رۆشه‌نبیرى و رۆشنگه‌ریێ تو پێدڤى ب ئه‌رگۆمنتێن هزر و ئه‌قلى. گه‌ر زمان نه‌ بوو دامه‌زرێنه‌رێ ته‌كنیكا هۆنه‌ر و ئه‌خلاقى، واته‌ هینگێ دیاردبیت كو لاوازیا زمانى ژ ئه‌نجامێ لاوازیا نه‌ تێهزركرن و نه‌ به‌رگریكرن و نه‌ به‌رپرسیاریێ یه‌. هایدیگه‌ر ئه‌گه‌رێ ڤى جوره‌ زمانى بۆ “نه‌ره‌سه‌نبوونا مرۆڤ/ تاكى” دزفرینیت. له‌ورا دیاردكه‌ت كو ئه‌ڤرۆ هاڤیبوونا مرۆڤى/ نه‌ هۆشیاریا مرۆڤى گه‌هشتیه‌ ئاستێ سه‌رده‌مێ مۆدێرن و ته‌كنۆلۆژیایێ. دیاره‌ زمانێ ئه‌ڤرۆ كه‌فتیه‌ د قۆناغه‌كا باربه‌را ئالۆزى و گوهه‌رینێ دا، ژبه‌ركو ئه‌ڤرۆ مرۆڤ ب رێكا ته‌كنۆلۆژیایێ دشێت ببیته‌ به‌رهه‌مێ زمانه‌كى نوى، نه‌مازه‌ ئه‌وا نها كه‌ڤتیه‌ سه‌ر زمان بسپۆریا پیشه‌یێ یه‌. ئێدى ئه‌قلێ بازرگانى و ئابوورى و سیاسى و دیپلۆماسى رۆلێ خوه‌ سه‌رهه‌ڤ دكه‌ن. ب ڤێ دامه‌زراندنێ زمانى وه‌ك تێگه‌ه بیاڤه‌كێ مه‌زن د بوارێ سیاسى دا وه‌رگرتیه‌. چونكۆ بزاڤێن سیاسه‌تێ ژ بزاڤێن زمانى ده‌ردكه‌ڤن و ب ڤێ رێكێ ئه‌و بزاڤ ده‌ربازى دروست بوونا زمانێ جیهانى دبن.
ل سه‌ر ڤێ تێگه‌هشتنێ ئه‌گه‌ر ئه‌م بچینه‌ تێزا خوه‌ یا به‌شێ چووى “زمان مالا بوونێ یه‌” ئه‌گه‌ر بكه‌ینه‌ “ئه‌زم زمانێ خوه‌” پێدڤییه‌ به‌رى ریفۆرمێ دپرسێن خوه‌ یێن جڤاكى و مرۆڤى دا بكه‌ین ریفۆرمێ د زمانێ نه‌ كاریكته‌ریا خوه‌ دا بكه‌ین. ژ به‌ركو هه‌تا زمان كارێكته‌را مرۆڤى نه‌هێته‌ پاككرن ئه‌قلێ جڤاكى ژى خوه‌ پاك ناكه‌ت. مه‌به‌ستا من ل ڤێرێ زمان وه‌ك ئاراسته‌یێ له‌ش و هزرى. ماده‌م كو هه‌ست و داخوازیێن مه‌ ژ زمانى ده‌ردكه‌ڤن یا گرنگه‌ ره‌خنه‌یێن مه‌ژى ره‌خنه‌یێن به‌رهه‌مهێنانا مرۆڤ و تێكستێن ژیانێ بن. ئه‌ڤێ چه‌ندێ وه‌كر، كو رۆشگه‌رى ل سه‌ر ئاڤابوونا زمان و ناسناما جێاوازیێ بهێته‌ ئاڤاكرن. كا چاوان زمان و ئازادى ژ ناڤ دچن وه‌سان مرۆڤ و ناسنامه‌ ژى ژناڤ دچن، له‌ورا ئه‌وا كو مه‌ دكه‌ته‌ كارێكته‌رێن ره‌سه‌ن/ ب مانا هایدیگه‌ر، زمانێ فه‌لسه‌فه‌ و پرسیاركرن و ئاستێ واته‌یێن رامان و بوونێ یه‌. هه‌روه‌كو بارت گوتى، “زمان سازیا جڤاكى و سیسته‌مێ بهایا نه‌”. وه‌سا چێكرنا ڤى زمانى ژى ئه‌ركێ مه‌ مرۆڤا یه‌.

جوان عزه‌ت: پشكا سیێ
هزرا جودا د رێیا ئازادیا ئه‌قلى دا سه‌رهه‌لدا. به‌رى كو پرسا جوداهیا هزرى د ناڤبه‌را شیان و هزركرنێ دا ببیته‌ پرسه‌كا هه‌ڤپشك، بوو پرسه‌كا ئه‌قلانى، چونكو ده‌مێ دیرۆكا ئه‌قلانیه‌تێ ده‌ست پێ كرى، وى ده‌مى سۆكرات فه‌لسه‌فا مۆرالى ئافراند، وه‌كى چاوان ئه‌رستۆتالیس فه‌لسه‌فا سروشتى ب فه‌لسه‌فا تیۆرى و پراكتیكى دامه‌زراندى، ئها وه‌سا پلاتۆنى ژى هزرا ئه‌قلێ دیالیكتیكى به‌رهه‌مئینا. وى ده‌مى وێنه‌یه‌ك د گه‌ل بوونا جوداهیا مرۆڤى په‌یدا بوو، ئه‌و وێنه‌ بۆ ناڤنیشانه‌ك ل سه‌ر دروستبوونا تێگه‌هشتنێن كه‌سى. ب ڤى ره‌نگى ئه‌گه‌ر پلاتۆن بێ سۆكرات نه‌بوو، وه‌سا هێگل ژى بێ كانت نه‌دبوو، چونكو ئه‌و بزاڤا كو ل سه‌ر بنگه‌هێ ئه‌قلانیێ ده‌ست پێ كرى بزاڤا پرانیا فه‌یلۆسۆفێن سه‌دێ هه‌ژدێ بوو ل سه‌ر ده‌ستێ (سپینۆزا و ریتشارد و سیمۆن ڤۆنتێل و داڤیدهیۆم و رۆسۆ و جۆن لۆك و ل فره‌نسا ڤۆلیترو دیدرۆ و مۆنتسكیۆ) هه‌تا دووماهیا سه‌دێ هه‌ژدێ و ده‌ست پێ كرنا سه‌دێ نوزدێ كانت ده‌ست ب به‌رسڤا پرسا رۆشنگه‌رى چى یه‌؟ كرى به‌رده‌وامى دا درێژه‌پێدانا كاروانێ خوه‌. ئه‌گه‌ر بزاڤا ئه‌قلانى ل سه‌دێ هه‌ژدێ دروست نه‌ببوو، ره‌وشنگه‌رى ژى چێ نه‌ دبوو. به‌لێ به‌رى ئه‌قلانیه‌ت و رۆشنگه‌رى په‌یداببن و جهێ خوه‌ بگرن، ره‌خنه‌ بوو ئالاڤه‌كێ سه‌ره‌كى بۆ پێشڤه‌برنا ئه‌قل و باوه‌رێن جڤاكى.
باوه‌رێن جڤاكى ژ خوه‌ ئاڤانابن، ئه‌گه‌ر كار و خه‌باتێن ره‌خنه‌یى به‌رده‌وام نه‌بن، ره‌خنه‌ نه‌ هه‌لگرا بزاڤه‌كا ده‌ربرینێ یه‌. نموونه‌ ده‌مێ كانت (ره‌خنه‌كا ئه‌قلێ پاك) نڤیسى مه‌به‌ستا كانت نه‌ ره‌خنه‌كرن د بیاڤێ شیره‌تكاریێ دا بوو، به‌لكو ره‌خنه‌كرنا تیۆرى ژ ده‌ستپێكرنا هه‌ستان هه‌تا دووماهیئینانا پره‌نسپیان هاتیه‌ ئیفاده‌كرن. هه‌روه‌سا (ره‌خنه‌یا ئه‌قلێ پراكتیكى) ژى ژ بۆ بنگه‌هێ داناندنا ره‌خنه‌یا مۆرالى به‌رهه‌م ئینا، ئانكو به‌رۆڤاژى ئه‌و زانینێن ژ هه‌ستان ده‌ست پێ دكه‌ن و ده‌ربازى تێگه‌هشتنێن پره‌نسپیان دبن، دیسا ب رێیا ره‌خنه‌كرنا پره‌نسپیان مرۆڤ دشێت به‌ر ب تێگه‌هشتنا تێگه‌هان ب نموونا تێگه‌هێ ئه‌خلاق، ره‌فتار، سیاسه‌ت، زمان و جڤاك و…هتد بچیت. گاڤا كو تێگه‌ه دروست گه‌هشتنه‌ گوه و هه‌ست و دیتن و روحا تاكى وى ده‌مى ئه‌قلێ ره‌هایى و كۆمى ده‌ربازى ئه‌قلێ قه‌بوولكرن و جوداهى و ئاراسته‌یێ تۆلێرانسێ دچیت.
ب ئه‌نجام، ئه‌ڤ بنگه‌هێ دبیته‌ ئه‌نجامێ چێكرنا ده‌ستهه‌لاتا ئه‌قل و ژێیاتیا ئه‌قلى گوهۆرینه‌كه‌ ژ گۆهه‌رینێن تێكه‌لیێن جڤاكى، گرنگیا جوداهیێ گرنگیا نۆژه‌نكرنا ئه‌قلى یه‌. ئارمانجا ئه‌قلى ژى ئارمانجا گیانێ جڤاكى ژ ده‌ستهه‌لاتداریێن دۆئالیزمى یه‌. ئه‌و دۆئالیزمێن به‌رده‌وامیێ ب راوه‌ستاندنا قووناغێن ململانێ دده‌ن و هه‌روه‌سا به‌رده‌وامیێ ب بكارئینانا ئه‌قلێن مرى دده‌ن. ب ڤى ره‌نگى كۆمه‌له‌كا زانا و ره‌وشه‌نبیر و فه‌یلۆسوفێن جیهانى خه‌بات كر ژ بۆ هندێ ئه‌قلێ جوداهیێ مرۆڤى بكه‌نه‌ سه‌نته‌رێ هه‌ر تشتى، هه‌روه‌كو پرۆتاگۆراسى د گۆتنا خوه‌ دا گۆتى (مرۆڤ پیڤه‌رێ هه‌رتشتى یه‌). سۆكرات ژى ب دیتنه‌كا دى ژیان دا ڤێ تێكستێ و گۆت، (مرۆڤ بوونه‌وه‌ركێ هزرمه‌نده‌، له‌ورا پیڤه‌رێ هه‌رتشتى هه‌ى یه‌).ئها هۆسا جوداهیێ كاروانێ خوه‌ به‌رده‌وام كر هه‌تا گه‌هشتیه‌ قووناغێن نووخوازى و دامه‌زراندنا جڤاكێن هوشیاریێ.

ره‌هاكرنا جوداهیێ
جوان عزه‌ت/ پشكا چارێ
ماده‌م كو جوداهى هوشیاریه‌كا دیرۆكى یه‌ پێگرى ب ره‌خنه‌یا ره‌هاكرنێ ژى وه‌ك چه‌كه‌كێ یه‌، مرۆڤى نه‌چارى خوه‌نیاسینه‌كا دى یا به‌رده‌واما بێ لایه‌نى دكه‌ت، ژ به‌رهندێ گرنگه‌ ئه‌م وه‌ك تاك وه‌ك جڤاك و ملله‌ت بزانین جوداهى نه‌ فۆرمه‌كێ ژیانێ یه‌، به‌لكو هه‌لۆیسته‌كێ فامكرنا فه‌لسه‌فا ژیانێ یه‌. ب ڤى ره‌نگى یا پێدڤیه‌ جوداهى د ناڤ ته‌ڤ جڤاكێن رۆژهه‌لاتێ ژى ب پلا ئێكێ دژى هزرێن پاشڤه‌مایى و رێگرتنا هزرێن نه‌دادپه‌روه‌ریێ بیت. د ڤى وارى دا گه‌لێ كورد ئه‌گه‌ر ب شێوه‌یه‌كێ تیۆرى ژى ده‌ست ب پێكئینانا ئاڤاهیێ رۆشنگه‌رى، ئه‌قلانى و ره‌خنه‌سازیێ كربیت ژى هه‌ر باشه‌، چونكو ئه‌گه‌ر ئه‌م ره‌وشا ڤێ پرۆسه‌یێ ل گه‌لێن جیهانێ بنێڕین، هه‌تا نها ژى فه‌یله‌سۆفێن كو هه‌نه‌ یێ كار و خه‌باتێ ژ بۆ لێگه‌رینا به‌رسڤان دكه‌ن و ئه‌و پرسیارێن دیرۆكى یێن كو هاتینه‌كرن هێشتا یێن ل به‌ر بزاڤێن دانۆستاندنێ. دبیت هیشتا ئه‌م وه‌كو ملله‌ت ل سه‌ر هزر و رێیێن رابردووى باوه‌ریێن خوه‌ كه‌له‌كه‌ دكه‌ین و مه‌ ئه‌و باوه‌ریه‌ به‌رهه‌م نه‌ئیناینه‌ جوداهیێ ژ خوه‌یاتیا خوه‌ بكه‌ینه‌ فه‌رهه‌نگا خوه‌ یا ژیانێ. له‌ورا ئه‌ڤ بابه‌ته‌ ژى دخوازنه‌ ڤه‌كۆلین و خواندنێ زانستى ب تایبه‌تى زانست د وارێ (جڤاكى، فه‌لسه‌فى و سیاسى و بوونا مرۆڤى) دا.
به‌رهه‌مداریا دیرۆكى، زیندیبوونا ملله‌تان به‌رهه‌م دئینیت. گاڤا كو، مرۆڤێ كورد هێشتا د چاخ و ده‌مێن تارى دا بژیت، ئه‌قلێ شكه‌فتێ، ئانكو (كۆمارا پلاتۆنى) خوه‌ سه‌رده‌ست دبینیت، ل ڤى چاخى ئه‌نجامێ هه‌ژاریا تێگه‌هشتنێ به‌رگێ مرۆڤى ژ سروشتى ده‌ربازى به‌رگێ زانین و رۆناهیا دیتنێ و دروستبوونا بزاڤێن شۆرشان ناكه‌ت، شۆرش ب واته‌یا هایدیگه‌رى (ئه‌ز هزر دكه‌م، واته‌ كو ئه‌ز هه‌مه‌) ئه‌ڤ نه‌ هزركرنه‌ وه‌دكه‌ت، رۆلێ جێاوازیێ رۆلێ پێچان و گرتنا ئه‌قلى بیت و نه‌زانه‌بوون وه‌رارێ بكه‌ت و خه‌ون و پرۆژه‌یێن راست و پێگیر ب ئه‌قلێ ئه‌ڤرۆ و داهاتووى تۆشى هه‌لوه‌شیانێ ببیت. هه‌روه‌سا هێشتا ئه‌قلێ دوهى زالى ئه‌قلێ ئه‌ڤرۆ و سوباهى بیت. نموونه‌ ده‌ما ئه‌م ئه‌ڤرۆ راسته‌رێ بریاره‌كا چاره‌نڤیسى دهێن ژى هێشتا ئه‌قلێ دوهى خوه‌ ب هێزتر سه‌روه‌رى ئه‌قلێ ئه‌ڤرۆ دبینیت. ژ به‌ر هندێ جوان نیاسین و زانینێن مه‌ ژى ب رێیا پلانیێن دوهى كاردكه‌ن. راسته‌ ل ملله‌تێن جیهانى ژى كه‌له‌پۆرى هه‌مى لایێن ئه‌قلى داگیركربوون و باندۆر ل سه‌ر مه‌ ژیێن تاك و جڤاكان كربوو، به‌لێ د چه‌رخێن ناڤین دا جیهان جاره‌كا دى شیا قووناغه‌كا پاش خوه‌ ببریت و ل پاشه‌رۆژى بهزریت. به‌رى هه‌ر تشتى پێدڤیه‌ مرۆڤ شاره‌زاى دیرۆكا خوه‌ بیت، ژ به‌ركو هه‌ر تشتێ بۆ مه‌ هاتبیت نه‌ ژ ده‌رڤه‌ى مه‌ هاتیه‌، ئه‌و فه‌لسه‌فه‌ك بوویه‌ ژ فه‌لسه‌فا مه‌ یا ناڤخوه‌، به‌لێ ل جهێ ئه‌م ئه‌ڤرۆ كار ل سه‌ر زانینا وێ دیرۆكێ بكه‌ین، ئه‌م تشته‌كێ گه‌له‌ك كێم ژ وێ دیرۆكێ دزانین! ئه‌گه‌ر پرس بكه‌ین بێژین دیرۆك چى یه‌؟ یان بۆچى دیرۆك خوه‌ دوباره‌ دكه‌ت؟ یان دیرۆك ل سه‌ر چ تشتى ئاڤا دبیت؟ دبیت پرسێن جهێ تێهزركرنێن كویر بن، به‌لێ تشتێ بۆ من گرنگ ئه‌وه‌ خوانده‌ڤان خوه‌ نێزیكى به‌رسڤان بكه‌ت، له‌ورا ل ڤێرێ ئه‌ز دخوازم دووماهیێ ب ڤێ تێكستێ بینم و بێژم، مرۆڤ پیڤه‌رێ دروستكرنا بها و نرخایه‌، له‌ورا ئه‌گه‌ر بهایێ پێشكه‌فتنا مرۆڤى هه‌بیت نرخێ جوداهیێ ژى دشێت ب ئه‌قلانى دادگه‌ها دیرۆكێ بكه‌ت.

جوان عزه‌ت/ پشكا سیێ
سه‌پاندنا جه‌سه‌دى قۆناغه‌كه‌ ژ قۆناغێن لاوازێن ده‌ستهه‌لاتداریێن په‌ككه‌فتى، ده‌ستهه‌لاتداریێن پاشایى د مێژووى یێن كه‌ڤن دا ل سه‌ر دو جۆره‌ جه‌سه‌دان دابه‌ش دبوون، جه‌سه‌ده‌ك گرێداى دونیایا كه‌سێن ساده‌ و ماددى یا كه‌سێن ئاسایى، جه‌سه‌دێ دوویێ ژى گرێدایێ دوونیایا میتافیزیكى و نه‌ ماددیا ره‌مزى ئه‌وا، كو دهاته‌ تایبه‌ت كرن ب بوونا پاشایه‌تیێ ڤه‌.
ژ بلى ڤێ چه‌ندێ ڤى جه‌سه‌دى په‌یوه‌ندى ب دو قۆناغێن گه‌شه‌كرنێ هه‌یه‌، قۆناغا ئێكێ دبیته‌ له‌شه‌كێ سرۆشتى و قۆناغا دوویێ دبیته‌ له‌شه‌كێ سیاسى. ل ڤێرێ (رۆسۆ) جه‌سه‌دى ب په‌روه‌رده‌یه‌كا فه‌لسه‌فى ئاراسته‌كه‌ت، به‌لێ وێ ئاراسته‌كرنێ ب ئه‌ركێ سێ جۆره‌ مامۆستایێن سه‌ره‌كى دبینیت، ئه‌و ژى جه‌سه‌دێ ئازاد رۆلێ خوه‌ ژ سێ مامۆستایان وه‌ردگریت. مامۆستایێ (سرۆشتى) ئانكو، سرۆشت یێ نه‌گوره‌ و به‌رده‌وام وه‌كو جه‌وهه‌ر د گه‌شه‌كرنێ دایه‌. هزر و زاتێ مرۆڤى دناڤ وى سروشتى دا رۆله‌كێ دى یێ زانین و داهێنانێ به‌رامبه‌ر خوه‌لقاندن یان دامه‌زراندنا پرسیارێ وه‌ردگریت. مامۆستایێ دوویێ، مامۆستایێ (كه‌لتوورى) كه‌لتوور ژى ل هه‌موو دونیایێ به‌رهه‌مێ ره‌سه‌ن و نه‌ ره‌سه‌نایه‌تیا مرۆڤى یه‌، به‌لێ ئه‌و نورمێ گریدایى بوونا كومه‌لایه‌تى هاریكاریا جه‌سه‌دێ ره‌مزى و نه‌ ماددى دكه‌ت، داكو ئه‌و له‌ش/ جه‌سه‌د ببیته‌ جهێ گرنگیپێدان و دیتن و سه‌رسورمانى و ئیعجابكرنێ. جه‌سه‌د وه‌كو وێنه‌ یان وه‌كو رۆكه‌ش دبیته‌ ئه‌گه‌ر كو جه‌سه‌دێ جه‌وهه‌رى و ماددى ب نه‌ره‌سه‌نى بهێته‌ دیتن و سه‌ره‌ده‌ریكرن و وێنه‌كرن و ئاسایى لێ بهێت. ل ڤێرێ ئه‌ز به‌حسێ دو جه‌سه‌دا دكه‌م ئه‌و ژى (مه‌به‌ست پێ جه‌سه‌دێ هزرى و جه‌سه‌دێ نه‌هزرى) یێ هزرى ئه‌وه‌، یێ كو به‌رهه‌مداریا نرخ و بها و رێز و پیرۆزیێ دكه‌ت، یێ نه‌ هزرى ئه‌وه‌ یێ كو وێنه‌یێ ژناڤبرنا وان نرخ و بها و رێز و پیرۆزیا دروست دكه‌ت. مامۆستایێ سیێ یێ كو رۆسو بناڤ دكه‌ت، مامۆستایێ (حوكمرانیا سیاسى و ئابوورى) یه‌. ئه‌ڤ ده‌ستهه‌تدارى یه‌، زالیه‌تیێ ل سه‌ر رۆلێ دیمۆكراسیێ دكه‌ت ئه‌گه‌ر ده‌ستهه‌لاتدارى ل سه‌ر پیڤه‌رێ مه‌ده‌نى و دیمۆكراسیێ یا دامه‌زراى بیت، وى ده‌مى مرۆڤ دشێت بێژیت ئه‌ڤ بسپۆریه‌ بسپوریا فه‌لسه‌فا حۆكمرانى یه‌. چونكو، په‌روه‌رده‌ پرۆسه‌یه‌كا به‌رده‌وامه‌ و پێدڤى ب فه‌لسه‌فا په‌روه‌رده‌ى و دامه‌زرێنه‌را فه‌لسه‌فا په‌روه‌رده‌ى و ده‌ستهه‌تداریا فه‌لسه‌فى هه‌یه‌. ئانكو، سیاسه‌ت ژ په‌روه‌ردێ یا دابراى نینه‌.
ب ئه‌نجام: ئه‌وا كو نه‌هێلیت رزگاریا جه‌سه‌دا په‌یداببیت نه‌ بتنێ ده‌ستهه‌تداریا پاشایه‌تى یه‌، به‌لكو ده‌ستهه‌لاتداریا جڤاك و ده‌وروبه‌رى یه‌. ئه‌و دونیایا كۆمه‌لایه‌تى و سیاسى و فه‌رهه‌نگى و ره‌مزى ئه‌وا زه‌مینه‌یێ زالبوونێ دكه‌ته‌ زه‌مینیه‌یێ باوه‌رپێكرنێ. نموونه‌/ ژن د جڤاكێ كوردى دا دو ئالته‌رناتیڤا تنێ دبینیت. بێ كو ئالته‌رناتیفێ سێ یێ به‌رهه‌مێ زاتێ وێ بیت. ئه‌و ژى یان دڤێت خوه‌ ب كووله‌تیێ قه‌بوول بكه‌ت یان دڤێت خوه‌ ب كاله‌بوونێ قه‌بوول بكه‌ت. ل ڤێرێ جه‌سه‌دێ ژنێ ب دوو وێنه‌یان دهێته‌ داگیركرن، وێنه‌یه‌كێ كو ل سه‌ بنه‌مایێن كومه‌لایه‌تى و هزرێن گرتى و نه‌ئازاد هاتیه‌ په‌روه‌رده‌كرن و وینه‌یێ دوویێ ل سه‌ر ئاراسته‌یێ سیاسى ب هزریێن بكارئینانێ هاتیه‌ په‌روه‌رده‌كرن، واته‌ ئه‌ڤه‌ ده‌رگه‌هه‌كه‌ بۆ ڤه‌كرنا فه‌سادا ئه‌خلاقى و نه‌هێلانا بها و پره‌نسپێن مرۆڤى، چونكو مروڤبوونا رژێمى د هه‌ردو وێنه‌یان دا به‌رهه‌مێ مرۆڤبوونێ نینه‌، به‌لكو به‌رهه‌مێ داگیركرنا جه‌سه‌دى و لاوازیا پێناسه‌یا مرۆڤ و جڤاكى یه‌. له‌ورا د ڤێ نه‌ تێگه‌هشتنێ دا هه‌لبژارتنا جێاوازیێ و قه‌بوولكرنا هزرێن جێاواز دخوازیته‌ ژێرخستنا بار و هزرێن ئاڤاهیێن مرۆڤ و جڤاكان.

جوان عزه‌ت/ پشكا سیێ
ب درێژاهیا دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ راگرتن و به‌رهه‌نگاربوونا ته‌رازیا سه‌رده‌ستى و بنده‌ستیێ وه‌كو شه‌ره‌نیخه‌كا دژواراژیانێ به‌رده‌وام بوویه‌. ڤى كاروانى رێیه‌كا درێژ و گران كێشا یه‌، چونكو شه‌ڕێ داكه‌تن و سه‌ركه‌تنێ دگه‌ل سروشت و جڤاك و سیاسه‌تێ وه‌ك ته‌ڤنه‌كێ ئالۆزێ تێهه‌لكێشێ ژیانێ درێژى دایه‌ وێنه‌یێ خوه‌ یێ زالیه‌تیێ. ئانكو ب ڤێ پێكۆلێ ره‌وشه‌نبیرێ هزرمه‌ند شیایا بۆیه‌رێن ژیانێ بكه‌ته‌ خه‌ونا خوه‌ هه‌رده‌مى و دیاركر، كو ژیان و جیهان ل سه‌ر كه‌د و كه‌دكاریا هزر و ئه‌قل و سیسته‌مێ ره‌وشه‌نبیریێ دشێت بگه‌هیته‌ هێڤێنێ سه‌رده‌مێ خوه‌ یێ ئاڤاهیان. نه‌مازه‌ ئه‌و كارێكته‌رێن خوه‌ ب بزاڤا ره‌وشه‌نبیرى به‌ر ب ره‌نگێن گوهۆرینا مرۆڤایه‌تیێ برین، هه‌ر زویكا خوه‌ ژ پێكهاته‌یێن سه‌ره‌تایى وه‌كو قانوونێن جڤاكى و سنج و هونه‌رێ سیاسى یێ پاشاگه‌رى و بزاڤێن دى یێن زانستى ئه‌وێن بێچاره‌یا مرۆڤان كریه‌ سه‌رئه‌نجامێ هزریێن ته‌وته‌مى و بنه‌مالى و قه‌بیلى خوه‌ دورگربگرن و ده‌ربازى جیهانه‌كا نوى ببن ئه‌و ژى جیهانا میلۆدیێن دیمۆكراسى و مه‌ده‌نى و ئه‌قلانى و ئازادى و سه‌خبێریكرنا پێناسا هزراندن و فه‌لسه‌فه‌كاریێ.
ل ڤێرێ پرسه‌ك خوه‌ سه‌ر ئاڤ دكه‌ت، ئه‌و ژى ئه‌گه‌ر بێژین بۆچى ره‌وشه‌نبیرێ ده‌ڤه‌رێ نه‌بوو ره‌وشه‌نبیره‌كێ زیندى؟ دبیت ئه‌گه‌ر زۆر بن، ئێك ژ وان ئه‌گه‌ران ئه‌م دشێن وه‌كو نڤیسكار شرۆڤه‌یێ بده‌ینێ. نه‌بوونا نڤیسكاره‌كێ ره‌وشه‌نبیر ژ نه‌ سازكرنا پرۆسه‌یا ره‌خنه‌گریێ دهێت. ئانكو، نڤیسكار ل سه‌ر وى وێنه‌یێ سه‌خته‌كارى بوو قوربانیێ گه‌له‌ك تێگه‌هان ژ وان ژى تێگه‌هێ ده‌ستهه‌لات و سیاسه‌ت، ئه‌ڤى تێگه‌هى نڤیسكارێ ده‌ڤه‌رێ وه‌كو گێره‌پێكرنه‌كا ترس و گه‌فان دا به‌راهیا هزرا ئازاد و ره‌خنه‌گه‌ریێ. دیسا نه‌ ره‌وشه‌نبیریا ڤى نڤیسكارى گرێدایى كێشه‌ و گرفتاریا ره‌وشا ده‌ڤه‌رێ و مالپه‌رێ ژیانا چین و ئۆل و جڤاكى بوویه‌، ئه‌ڤى وێنه‌ى ژى ژبلى گیانێ هه‌رده‌مى یێ ئالاڤێن كه‌ڤنار پێشكه‌فتنا هزرێ د چ وێنه‌یێن دى یێن گرێداى گیانێ ره‌خنه‌یێ دا وه‌رنه‌گرتینه‌. ل گورى ڤى سه‌رۆبه‌رى نڤیسكارى پێناسه‌ و گوتارا خوه‌ ئیفاده‌ كریه‌. ده‌مێ نڤیسكار رۆلێ خوه‌ یێ ریالیستى نه‌بییت ئه‌و هه‌ڤكێشه‌یه‌كا ئه‌فسانه‌ى ل گه‌ل خوه‌ یێ نڤیسكار و خوه‌ یێ بابه‌تى دا په‌یدا دكه‌ت. ب ڤێ ده‌رزاندنا هزر و فه‌لسه‌فا جڤاكى و سیاسى نڤیسكاره‌كێ مرى و ڤالا و دویرى هزرا هونه‌رێ فه‌لسه‌فى په‌یداكر. نڤیسكار ڤیلپ برۆ دبێژیت: (ره‌وشه‌نبیریا راسته‌قینه‌ كۆمه‌كا زانیارى و بیرو باوه‌ران پێشكێشى تاكه‌كه‌سى دكه‌ت، سه‌ره‌راى وێ تاكه‌كه‌سى ژ ژیانه‌كا ساده‌ به‌ر ب جیهانه‌كا مه‌عریفى دبه‌ت داكو ناسنامه‌یا خوه‌ بنیاسیت و وێ ناسنامێ بكه‌ته‌ ژێده‌رێ نیاسینا خوه‌ یا سه‌ره‌كى). ل سه‌ر ڤێ ره‌وشه‌نبیریێ، ئه‌رێ نڤیسكارێ ده‌ڤه‌رێ شیایه‌ خوه‌ به‌رده‌ته‌ ناڤا هزرا ڤیلپ و هێگل و ماركس و نیچێ و كانت و…، یان ژى خوه‌ ل سه‌ر دیوارێ شكه‌ستنێ و چه‌كێ لاوازیێ و بێ ده‌ستهه‌لاتیا هزرى به‌ردایه‌ ناڤا رولێ ره‌شه‌نبیریێ دا!
نه‌پێگیریا نڤیسكارێ ده‌ڤه‌رێ ب گوتاراكریارى به‌رێ مرۆڤى دده‌ته‌ بیر و باوه‌ریه‌كا دیتر ئه‌و ژى بیروباوه‌ریا (نڤیسكاریا خراپ) ئه‌ڤ جۆره‌ نڤیسكاریه‌ رۆلێ ژیانێ ب رۆله‌كێ سه‌خته‌ و بێ ئالاڤێ گوهۆرینێ دئینیته‌ پێش، ژ بلى شكه‌ستنا هزرى و به‌رمایێ سه‌پاندن و وێرانكاریا كارێكته‌ران و نه‌بوونا پرسیار و ده‌ست كورتیا چاره‌سه‌ریێن بۆیه‌رێن جڤاكى و دۆزا ملله‌تى چ تشته‌كێ دى زێده‌ناكه‌ت، ئانكو رێك نه‌به‌ردان ب ڤێ هزرێ دیاردكه‌ت، كو نڤیسكارێ ده‌ڤه‌رێ هێشتا یێ د گوهێ گایى دا دخه‌وه‌ و نه‌هوشیاریا خوه‌ ب شێوه‌یه‌كێ دى یێ دۆرهێلى به‌رچاڤ دكه‌ت و ئاراسته‌ و نیاسینا قه‌له‌مێ لێگه‌ریان و لڤین و پێداچوونێ دكه‌ته‌ بارگرانیا به‌رسڤێن فه‌لسه‌فى و نه‌قوتانا وان ده‌رگه‌هێن، كو دبێژنێ (تابوویێن گورستانا گیانى) ئه‌ڤ گرێیا هشك و ئالۆز ژ به‌رنامێ نه‌وێره‌كى و بێ هه‌لویستى و كێم زانینا نوخبه‌یا سه‌ره‌كى بوویه‌، كو ره‌وشه‌بیریا مرۆڤى، تاكه‌كه‌سى ب نه‌ هوشیاریا زانستێن سیاسى و جڤاكى و ئابوورى و هونه‌رى داینه‌ ڤه‌شارتن. له‌ورا ئه‌ڤ چه‌نده‌ وى مافى دده‌ته‌ مرۆڤى كو، مرۆڤ ڤێ پرسیارێ ژ خوه‌ بكه‌ت و بێژیت، ئه‌رێ گه‌لۆ ئه‌ڤرۆ نڤیسكارێ ده‌ڤه‌رێ به‌رامبه‌ر كێشان و پیڤانا هزر و زاتێ مرۆڤان بوویه‌ نڤیسكاره‌كێ دیارده‌ى یان هێشتا خوه‌ ل بن سیبه‌را شكه‌فتا پلاتوونى دا نخێڤیت؟

جوان عزه‌ت/ پشكا ئێكێ
چه‌مكێ (ره‌وشه‌نبیر) چه‌مكێ گوهۆرین و جڤاكه‌كا تازه‌ یێ ژیانێ یه‌، هه‌روه‌سا ب واته‌یا سۆسیۆلۆژى هه‌ڤه‌به‌ندا گوهۆرینا ئاستێ وێنه‌كرنا تاك و وێنه‌كرنا بنگه‌هێ كۆمه‌لایه‌تى و كه‌لتوورى یه‌. ئه‌ڤ چه‌مكه‌ به‌رگریكرنه‌كه‌ ژ دایكبوونا خه‌ونێن راست یێن زه‌مه‌ن و ئاینده‌یێ دیاركریێ زه‌مه‌نى. د به‌رجه‌سته‌كرنا ڤێ كۆمه‌لا خه‌ونێن دیاركریێن زه‌مه‌نى دا و دناڤبه‌را په‌یوه‌ندیێن هزركرن و گرۆپێن كۆمه‌لایه‌تى دا ره‌وشه‌نبیرى به‌شه‌كێ گرنگێ چێكرنا جوانیێن مرۆڤى یه‌. په‌یڤا ره‌وشه‌نبیر وه‌كو زمان و وه‌كو تێكستێ ژیانێ وه‌كو فه‌رهه‌نگا كه‌لتوورى ژ دو په‌یڤان پێكهاتیه‌ مینا (رۆشن) واته‌ رۆناهى (بیر) واته‌ هزر، ئانكو په‌یه‌یڤه‌كه‌ ده‌ربرینێ ژ ئاستێ هزرى دكه‌ت. هزرا رۆناهیبوونێ یان هزرا رۆشنگه‌ریێ د كه‌ته‌ فه‌رهه‌نگا ژیان و فه‌لسه‌فا ژیانێ. ئه‌ڤ په‌یڤه‌ ژ هه‌لویستێ كۆمه‌كا هزرڤان، فه‌یله‌سۆف و رۆناكبیران ده‌ست پێ كر، سه‌ره‌راى پراكتیزه‌كرنا قانوون و پره‌نسیپێن ژیانا كۆمه‌لایه‌تى. وه‌كو پێناسه‌ ژى چه‌مكه‌كه‌ ب ژیانا هه‌ر مرۆڤه‌كێ ڤه‌ گرێدایه‌ و د ناڤ گه‌شه‌كرنا جڤاكێن مرۆڤایه‌تى و سڤیل دا گه‌شه‌بوویه‌، ئانكو چه‌مكێ ره‌وشه‌نبیر، بزاڤه‌كه‌ ژ مولكێ مرۆڤایه‌تیێ و هوشیاریا هه‌لویستێن ره‌وا په‌یدابوویه‌.
ئه‌ڤى چه‌مكى ب داهێنانێن نویخواز ده‌ست پێ كریه‌، به‌لێ دناڤبه‌را په‌یڤا وێ و سیسته‌مێ وێ دا چه‌ند خاله‌ك هه‌نه‌، ژ وان ژى دروستبوونا په‌یوه‌ندیه‌كا دیالیكتیكى دناڤبه‌را تاك و بزاڤا ناسیۆنالیزمێ دا، هه‌روه‌سا سیسته‌مكرنا پرۆسه‌یا سیسته‌مێ بۆرژوازى ب تایبه‌تى به‌رگریه‌كا كۆمه‌لایه‌تى د بوار و بیاڤێ نیۆلیبرالیزمێ دا. ره‌وشه‌نبیرى ئاسته‌كه‌ ژ ئاستێن جیاوازێن جڤاكى، كه‌سێ ره‌وشه‌نبیر ژ فورمێ خوه‌ یێ تایبه‌ت ده‌ربازى فورمێ گشتى دبیت. ئه‌گه‌ر خه‌ما چه‌مكێ ره‌وشه‌نبیریێ خه‌ما باربه‌را ره‌وشا ژینگه‌ه و گشتى یێ ژینگه‌هێ نه‌بیت، وێنه‌یێ ره‌وشه‌نبیرى وێنه‌یه‌كێ ناله‌بار ژ ره‌وشا سه‌رۆسیمایێ ئه‌رد و زمان و دۆنیا یا جڤاكى دروست دكه‌ت.
ئه‌ڤ شێوازه‌ یێ پابه‌نده‌ ب ئاستێ بسپورى و به‌رپرسیاره‌تیا تاكه‌كه‌سى ڤه‌، به‌ریا ئه‌م ل سه‌ر پرسا سیسته‌مێ ره‌وشه‌نبیرى وه‌كو میكانیزم راوه‌ستین، گرنگه‌ پرسا ره‌وشه‌نبیر كى یه‌؟ بۆچى ره‌وشه‌نبیر گرنگه‌ هه‌بیت؟ بده‌ینه‌ پێناسه‌كرن و شرۆڤه‌كرن. ئه‌و ره‌وشه‌نبیریا ئه‌م وه‌كو تێگه‌ه دده‌ینه‌ خواندن ژ وێ ره‌وشه‌نبیریا ل سه‌ر پێیا وه‌كو وێنه‌یه‌كێ تاوانبار و فه‌شارتنا راستیێ و دروستبوونا گه‌نده‌لیێ دهێته‌ نیاسین جودایه‌. چونكو د هزركرنا تاكه‌كه‌سێ مه‌ دا هوسا ئاراسته‌بوویه‌، كو هه‌ر كه‌سه‌ك دشێت خوه‌ ب ره‌وشه‌نبیر بزانیت، به‌لێ د راستیا ڤێ هێلێ دا رۆشنبیریا راسته‌قینه‌ په‌یوه‌ندى ب ئاراسته‌كرنا كه‌سێ هوشیار و به‌رپرسیار و شۆرش و بزاڤا شۆرشگێریێ ڤه‌ هه‌یه‌. ب كورتى مرۆڤێ ره‌وشه‌نبیر مرۆڤه‌كێ هوشیاره‌ و دژى سه‌روه‌ریا داگیركرن و جوداهیا جێنده‌رى و زولم و سته‌ما سیسته‌مێ سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى و ئابوورى یه‌. پێناسه‌یا ره‌وشه‌نبیرى پێناسه‌یه‌كا تایبه‌ته‌ د رۆژگارا ئه‌ڤرۆ دا ب گرنگى بوویه‌ جهێ ده‌ستنیشانكرنا كێشه‌، ئاسته‌نگ و موكمكرنا په‌یوه‌ندیین مرۆڤایه‌تیێ، هه‌روه‌سا ئه‌و پێناسه‌ ژ چه‌ند چه‌مكان پێكدهێت، كو باندۆرێ ل سه‌ر میراتێ دیرۆكا شارستانى، جوگرافى، په‌یوه‌ندیێن كۆمه‌لایه‌تى و ئاستێ سیاسى، جڤاكى و هزرى و ئه‌قلێ تاكه‌كه‌سى دكه‌ت، ئانكو ره‌وشه‌نبیران ب تنێ ئه‌ركێ گوهۆرینا جڤاكى هه‌یه‌ و شیانێن بلندبوونا رۆلێ ره‌وشه‌نبیریێ د نه‌هێلانا سیسته‌مێ به‌رین یێ سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى گشتى یێ جڤاكى دا هه‌یه‌، له‌ورا كه‌سێ ره‌وشه‌نبیر ئێكه‌م جار پێدڤى ب گوهۆرینا جیهانا خوه‌ یا ناڤخوه‌ى و سرۆشتى و سایكۆلۆژى یه‌. پاشى په‌یوه‌ندى ب گوهۆرینا جیهانا ده‌رڤه‌ى خوه‌ و فه‌لسه‌فا سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى یه‌. نموونه‌/ على شه‌ریعه‌تى دژى وێ ژینگه‌ها زال ئه‌وا ل سه‌ر بوارێ سیاسى و ره‌وشه‌نبیریا ئیرانێ ل سالا 1979 راوه‌ستیا. شه‌ریعه‌تى ره‌وشه‌نبیریا ئیرانێ ب ره‌وشه‌نبیریا ره‌خنه‌ى زانى. ئالته‌رناتڤێ هه‌ره‌ سه‌ره‌كى یێ زانین و ره‌وشه‌نبیریا شه‌ریعه‌تى ئیسلام وه‌ك بنگه‌هه‌كێ سه‌ره‌كى بوو. ژ بلى وێ چه‌ندێ شه‌ریعه‌تى وه‌كو ماركس هزر د ده‌ربازبوونا وى ره‌وشا جڤاكى دا كر و گرنگ دیت، كو (سه‌رده‌م سه‌رده‌مێ گوهۆرینا جیهانێ یه‌. نه‌كو راڤه‌كرن و شرۆڤه‌كرنا پێناسه‌یا جیهانێ یه‌). د هزركرنا شه‌ریعه‌تى دا گوهۆرینا جیهانێ چاره‌سه‌ركرنه‌ ل سه‌ر بازارێ ناله‌بارێ سیاسى و ئابوورى و ره‌وشه‌نبیر و هاتنا جیهانه‌كا باشتر زه‌مینه‌كێ باشتر بۆ ئه‌ركێ ره‌وشه‌نبیران، به‌لێ ب مه‌رجه‌كێ كو ئه‌ڤ خزمه‌ته‌ ل ژێر پاراستن و خزمه‌تكرنا تاك و جڤاك و ده‌وله‌تێ دا بیت. له‌ورا وى ده‌مى شۆرشا شه‌ریعه‌تى ئاراسته‌یه‌كێ به‌رهه‌مدارى وه‌كو پێنگاڤه‌كا شوه‌شگیرى رولێ خوه‌ دناڤ ئیسلاما سیاسى و فه‌رهه‌نگا ئیرانى دا به‌رپا كر.

بزاڤا ره‌وشه‌نبیرى و ره‌وشه‌نبیرێن بێ هه‌لویست
جوان عزه‌ت/ پشكا دوویێ
بۆچى ره‌وشه‌نبیرێن رۆژئاڤا بوونه‌ ره‌وشه‌نبیر و شیان ره‌وشه‌نبیریێ به‌رهه‌م بینین؟ راسته‌ جیهان و ژیان به‌رده‌وام د قوناغێن گوهۆرینێ دانه‌ و دناڤ پێكهاته‌ێن وێ گوهۆرین و ئاڤاكرنێ دا ژێكجودانه‌، به‌لێ په‌یوه‌ندیێن وان دگه‌ل ئێكدوو ناهێنه‌ دابران، چونكو هه‌ر جیهانه‌ك جیهانه‌كا دى ته‌مام كه‌ت و ب هاریكاریا وێ كارلێكرن و كارتێكرنێ ژیان به‌رهه‌م دهێت. له‌ورا ئه‌و ره‌وشه‌نبیریا ل ملله‌ته‌كێ وه‌كو یوونان، ئه‌لمان، فه‌ره‌نسا په‌یدابووى هه‌تا ئه‌ڤرۆ شیا ل كاملانه‌بوونا مرۆڤى بگه‌ریت. ژ بلى ڤێ چه‌ندێ سێ پرسێن سه‌ره‌كى سه‌ركه‌فتنا جڤاك و مرۆڤى سه‌لماند، ئه‌و ژى
ئێك: هه‌ژاریا مرۆڤى ل سه‌ر ئاستێ نه‌زانینێ. دوو: نه‌بوونا بنگه‌هێ مرۆڤایه‌تیێ. سێ: نه‌بوونا مه‌عریفه‌یه‌كا تایبه‌ت وه‌ك نیاسینا گه‌ردۆنى ب جیهانا مرۆڤ و ملله‌تان ڤه‌.
یا ئێكێ/ چونكو، مرۆڤ فه‌زیله‌ت و بلندبوونه‌، ڤێ پرسێ گه‌له‌ك ره‌وشه‌نبیرێن ئاورۆپا هوشیار و زیندى كرن. ل ئه‌ورۆپا ژ جیهانا مه‌زن بگره‌ هه‌تا دگه‌هیته‌ جیهانا بچووك ره‌وشه‌نبیران خوازت ل پرسان بگه‌رن و ب هاریكا وان پرسان شیان ده‌ربازى پرسێن سیاسى، هزرى و زانستێن جڤاكى و مرۆڤى ببن. نموونه‌ ئه‌و ملله‌تێن مه‌ به‌رى نها گوتین پێشكه‌فتنا هه‌را مه‌زن ژ ئاستێ ره‌وشه‌نبیران په‌یدابوو، چونكو ره‌وشه‌نبیرێن وى ده‌مى بێ ترس و ب باوه‌ریه‌كا موكم هاتن مه‌یدانێ، هه‌تا وى ئاستى شیان سه‌ركه‌فتنا مرۆڤى وه‌كو تاكه‌كه‌س ل سه‌ر هه‌مى پێكهاته‌یێن ژیانێ مسوگه‌ر بكه‌ن و هه‌مى هه‌ولدانا وان ئه‌و بۆ كو ڤى مرۆڤى ژ ترس و زیندانا دوژمنێ هه‌رێ مه‌زن ئه‌وێ بناڤێ (نه‌خۆه‌شیا نه‌زانینێ) رزگاربكه‌ن.
ب ڤى شێوه‌ى هێدى هێدى هزرا مه‌عریفێ ل رۆژئاڤا ب گشتى به‌رپا بوو، به‌لێ كه‌دا ره‌وشه‌نبیران نه‌ ئه‌و بوو كو ببن حاكمێن شیره‌تان، یان شاكردێن ده‌ستهه‌لاتان، یان ژى بێده‌نگێن به‌رسڤ و بێ هه‌لویستیان. به‌لكو وانا زانست و هونه‌رێ نڤیسكاریێ وه‌كو ئه‌قل و ئیراده‌ و هزر و بوون و ئه‌ركێ ئه‌خلاقى و بهاداریا دیرۆكى دیت. نه‌مازه‌ ده‌مێ وان ره‌وشا جڤاك و تاكى وه‌كو زه‌مه‌ن و بها و پره‌نسیپێ مرۆڤى دایه‌ خواندن، تێگه‌هشتن كو تراژیدیا تاك و جڤاكى ژ پرسا نه‌خوێنده‌واریێ و نه‌هوشیاریێ ژ بۆ سیسته‌مێ سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى و ئابوورى و…، ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كى نه‌، له‌ورا هه‌ر وى ده‌مى گرنگ دیت كو ده‌ست ب ده‌نه‌ ئاده‌كرنا ئه‌قل و چاره‌سه‌ركرنا برینێ.
یا دوویێ/ ره‌وشه‌نبیرێن وى سه‌رده‌مى زانین، كو مرۆڤبوون ئاسته‌كه‌ ژ ئاستێن هه‌رێن بلندێن مرۆڤایه‌تیێ و نوێنه‌رێن ئاشتى و سه‌قامگیریێ ب رژدى وه‌رگرت، كو نڤیسكارى ژى ب وێ مرۆڤبوونێ دشێت سیسته‌مێ خوه‌ یێ جڤاكى و ره‌وشه‌نبیرى و سیاسى ب پره‌نسیپ و ره‌خنه‌ و قانوونا یا زیندى بكه‌ت و بپارێزیت. سه‌ره‌راى به‌رسڤدانا هه‌مى وان بۆیه‌رێن ژیانێ خودان ئه‌قل، هێز، ئیراده‌ و به‌رهه‌مدانه‌كا مه‌عریفى و ئه‌خلاقى و فه‌لسه‌فه‌كارى بیت. له‌ورا هه‌ر ئێك ژ وان وه‌ك په‌یامبه‌ره‌كێ ره‌سه‌ن هاته‌ راسپاردن بۆ راستڤه‌كرنا زه‌مینه‌یێ ئه‌رك، كار، قانوون و مافێن مرۆڤى.
یا سیێ/ یا ژ هه‌میێ گرنگتر ئه‌و بوو وان هزركرن، كو نڤیسكارى ئانكو ره‌وشه‌نبیرى نه‌ یا تایبه‌ته‌ ب ئاخ و سه‌رخانا جڤاكى ڤه‌، به‌لكو دگوتن ره‌وشه‌نبیرى یا تایبه‌ته‌ ب ئه‌قل و ژێرخانا جڤاكى و شۆرشا هزرى و كێشه‌ێن گه‌ردۆنى و فه‌لسه‌فا ژیانێ ڤه‌. ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ چه‌ندین رێ بكارئینان، مینا (ئازراندنا پرسیاران دگه‌ل كۆمێن گه‌نجان، به‌رده‌وام دناڤ ته‌خ و چینێن جڤاكى دا دهاتن و چوون، دا خه‌لكى ل خوه‌ كۆم بكه‌ن بۆ باخڤن و هه‌روه‌سا رابوون ب گوتنا زانستێن جودا جودا یێن وانه‌بێژیێ. دیسا هزركرن، كو ده‌ستپێكا هوشیاریا جڤاكان پێدڤى ب گوتارا ده‌نگى یه‌، نه‌كو ته‌نها نڤیسین، له‌ورا ب ده‌نگه‌كێ بلند دناڤ گه‌ره‌كێن باژێران دا هه‌لویست و زانینا خوه‌ پێشكێشى خه‌لكه‌كێ كر، ب ڤى ره‌نگى ئه‌وان نوینه‌راتیا خوه‌ گه‌هانه‌د هه‌مى جیهانێ و هزرا وان ل سه‌ر پرس و بنه‌مایێن زانستێ، سیاسى، ره‌وشه‌نبیرى، جڤاكى، هزرى، كۆمه‌لایه‌تى و ئابوورى جهێ خوه‌ گرت و به‌رده‌وام كر و سه‌لماند، كو كارێكته‌رێ خوه‌دان هزر و زانین ئه‌وه‌، یێ كو شه‌رمێ ژ رابردوویێ خوه‌ نه‌كه‌ت و پێشوازیێ ل داهاتوویێ ره‌وشنگه‌ریێ بكه‌ت و زانه‌بوونا خوه‌ ب مه‌قامه‌كێ بلند و به‌رپرسیارى و هه‌لۆیستگه‌راى ئاراسته‌ بكه‌ت.

جوان عزه‌ت/ پشكا سیێ
مرۆڤ بۆنه‌وه‌ره‌كێ جڤاكى یه‌ و كۆمه‌كا ئه‌رك و مافان به‌رامبه‌ر زاتێ خوه‌ هه‌یه‌، به‌لێ ئه‌ڤ مرۆڤه‌ به‌رى رووبه‌روى هزرا كه‌سێ به‌رامبه‌رى خوه‌ ببیت، پێدڤیه‌ بزانیت ئێكه‌م پێنگاڤا سه‌ره‌كى وه‌ك ئه‌ركێ پاراستنا مرۆڤبوونا وى چیه‌؟ نه‌مازه‌ كێشه‌ ئاسته‌نگ و فشارێن رووبه‌روى مافێ مرۆڤبوونێ و دژى مرۆڤى دبن! ئه‌ركێ دوویێ ئه‌وه‌، مرۆڤایه‌تیێ ژ ده‌ستێ وان هه‌مى میكانیزمان رزگار بكه‌ت ئه‌و یێن مرۆڤى دكه‌ته‌ بۆنه‌وه‌ره‌كێ هاڤى، نه‌زان و نه‌ به‌رپرسیار ب ژیانێ. ئه‌گه‌ر مرۆڤ د بنه‌ره‌ت دا نه‌زانیت ئه‌ركێ مرۆڤى بۆ پێكهاته‌یێن جڤاكى چیه‌! هینگێ مرۆڤى شیانێن به‌رگریكرنا نوونه‌راتیا چ كه‌س و جڤاكان ژى نابیت و شیانێن بجهئینانا ئه‌ركێن جڤاكى ژ كه‌سێن دیتر ژى نابیت. كا چاوا سه‌ربه‌ستى، هزرا ئازاده‌. پێدڤیه‌ زه‌مینه‌یێ تاكه‌كه‌سى ژى هزرا ئازاد بیت. هه‌تا كو تاكى شیانێن ژیانكرنا هزره‌كا سه‌قامگیر هه‌بیت بژیت.
رۆلێ به‌رگریكرنا مافێن مروڤبوونێ وه‌سا ئاشكه‌را دكه‌ن، كو به‌رپابوون و سه‌قامگیریا جڤاكى ئه‌نجامێ سه‌رراستكرنا هزرا دروست و په‌یوه‌ندیه‌كا ساخله‌مه‌. د ڤێ چارچۆڤه‌ى دا ئه‌گه‌ر هزر هاته‌ داگیركرن وى ده‌مى تاكه‌كه‌س ب زه‌حمه‌ت بشێت په‌نایێ بۆ جیهانا ده‌وربه‌رێن خوه‌ ببه‌ت و ئاڤاهیان ئاڤا بكه‌ت، چونكو په‌یوه‌ندیا تاكى ب جڤاكى ڤه‌ هه‌یه‌. نموونه‌/ رۆژهه‌لاتا ناڤین ب گشتى خودان سیسته‌مه‌كێ ئالوزه‌، نه‌مازه‌ پشتى ده‌ركه‌فتنا گه‌له‌ك گرۆپ و حه‌ره‌كێن جودا جودا وه‌كو داعش، قاعیده‌ و نه‌سر و… هتد. كاریگه‌ریه‌كا زیر مه‌ترسیدار خسته‌ سه‌ر بیاڤێ ئه‌قل و سیسته‌م و رێڤه‌برنا ژینگه‌ها جڤاكان، چونكو ئه‌ڤان گرۆپان بناڤێن تیرۆرێ هه‌ر ئێكێ ل گوره‌ى بیرۆباوه‌را خوه‌ شیا بازارێن مه‌زن ل بنگه‌هێن جڤاكى و سیاسى و كه‌لتوورى و كومه‌لایه‌تى و ئابوورى و…، بده‌ت. سه‌ره‌راى وێ پشتى هه‌ولا دروستكرنا جه و زه‌مینه‌یێن خوه‌ كرین ڤان حه‌ره‌كان په‌یوه‌ندیێن فه‌رمى دگه‌ل ده‌ستهه‌لاتێن سیاسى دروستكرن، ئه‌ڤه‌ بۆ ڤه‌كرنا گه‌له‌ك رێكێن هزرا كولۆنیال هه‌م د بكارئینانا ئاستێ سیاسى دا هه‌م ژى د خه‌له‌ت بكارئینا ئاستێ ئاینى دا كارتێكرن ل سه‌ر مه‌ژیێ تاك و جڤاكان كر. دیسا ل جهێ مرۆڤه‌كێ ئازاد و تێر مه‌ژى دروست بكه‌ن، هه‌ول دان مرۆڤه‌كێ ترسنۆك و نه‌زان ل سه‌ر ئاڤاهیێ هزرا ده‌مارگیرى و توندره‌وى و تیرۆرى و توندیێ دروست بكه‌ن. ته‌نها بۆ به‌رده‌وامى دانا بزاڤا خوه‌ و دهه‌مان ده‌م دا وه‌سا به‌رده‌وام كر. خاله‌كا دیتر، ل جهێ ئاشتى و پێكڤه‌ژیان و سه‌قامگیرى سه‌ربگریت، ب ناڤێ ئاینى و هزرێن سیاسى یێن نه‌كارا زۆردارى و چه‌وساندن و كۆمكوژیا ئینسانى چێكر. واته‌ د ژیوار دا مرۆڤێ رۆژهه‌لاتا ناڤین كه‌فتیه‌ ل ژێر دۆخه‌كێ پر كاره‌سات پر بازاركرى دا. ئه‌ڤێ وه‌كر كو رولێ سیاسى ل ئیراقێ و ب تایبه‌تى ل هه‌رێمێ ژى ب دروستى نه‌هێته‌ به‌رهه‌م، نه‌مازه‌ ملله‌ته‌كێ وه‌كو یێ كورد، كو ناهێته‌ ئینكاركرن ب درێژاهیا دیرۆكێ كه‌سێ كورد هه‌م ژ لایێ نیشتمان و جۆگرافى و ئه‌قلى ڤه‌ مرۆڤه‌كێ سه‌ركوتكریه‌، له‌ورا هه‌تا نها نه‌شیا یه‌ ب دروستى خوه‌ ژ پرسێن ڤالا رزگار بكه‌ت.
ئه‌نجام: ل ڤێرێ پێدڤیه‌ سیسته‌مێ رۆژهه‌لاتى ب تایبه‌تى یێ ملله‌تێ كورد بۆ هزرا رزگاركه‌ر یێ ئاماده‌ بیت، نه‌كو بۆ دروستبوونا هزرا داگیركه‌ر و دیلكرى یێ ئاماده‌ بیت، چونكو هزرا داگیركه‌ریێ ل رۆژئاڤا ژ مێژه‌ به‌ر ب قۆناغێن رزگاریێ چوویه‌ و پرسێن ئاشتیێ ئاراسته‌ بووینه‌، به‌لێ كه‌سێ هزرمه‌ند هه‌ر زویكا شیا ب رێكا پلان و پرۆژه‌یێن خوه‌ یێن مه‌عریفى به‌رهه‌نگاریا ڤێ ململانێ بگرییت و دو به‌رسڤێن سه‌ره‌كى بۆ ناڤه‌رۆكا كۆمه‌لایه‌تى دروستبكه‌ت، ئه‌و ژى داهێنانكرن ب هزرا ئازا به‌رامبه‌ر (ئیرادا گشتى) ئه‌ڤه‌ بوو چه‌مكه‌كێ سنۆرى ل به‌ر داگرتنا وێ ڤالاهیا د داگیركرنا هشێ مرۆڤى دا. هه‌روه‌سا (قازانجكرن د ئاستێ ره‌وشه‌نبیرى یێ گشتى دا) ب ڤێ ستراتیژیێ هزر و دونیایا جێگیركار د ناڤ ره‌هه‌ند و تێكستێن ژیانێ دا هاته‌ به‌رهه‌م و بوونا كه‌سى كه‌فته‌ چارچووڤێ بوونه‌كا پاراستى دا، له‌ورا سه‌قامگیریا جڤاكان ده‌ست پێ كر، به‌لێ پرسیار ئه‌وه‌ گه‌لۆ مه‌ وه‌ك ملله‌ت و جڤاك چ داهێنان ژ بۆ ئاڤاهێن ئه‌قلى كریه‌، هه‌تا سه‌قامگیریا هزرى په‌یدا ببیت و جڤاك ب ئاشتیێ رویێ خوه‌ یێ راسته‌قینه‌ وه‌ربگریت؟!.

مرۆڤ و داگیركرنا هزرى
جوان عزه‌ت/ پشكا چارێ
د هزرا سیاسى یا هه‌ڤچه‌رخ دا كۆلۆنالیزم ئێك ژ چه‌مكێن هه‌ره‌ سه‌ره‌كى یێن سیاسه‌تێ بوو، كو به‌رده‌وام رووبه‌روى ژیانا تاكه‌كه‌سى بوویه‌. پشتى بۆرینا چه‌ندین سالان ب ئه‌نجامێ رێنساسێ هزرا كولۆنالیزمێ بوو ئه‌نجامێ هشیاریه‌كا ته‌ڤاڤ د ئامرازێن به‌رپاكرن و گوهۆرینا سیاسى و جڤاكى دا. ئه‌ڤێ هزرا داگیركه‌ر ل رۆژئاڤا د جه‌نگێن جیهانا ئێكێ دوویێ دا ده‌ستپێكر، به‌لێ دگه‌ل سه‌رهلدانا بیروباوه‌رێن فه‌یله‌سۆف و ره‌وشه‌نبیران هزره‌كا نوى د جیهانا سیێ دا ده‌ركه‌فت، ئه‌و ژى ئێك ژ وان فه‌یله‌سۆفان ب ناڤێ فانوون بوو خواست، كو هشیاریا نه‌ته‌وه‌یى وه‌ك بنگه‌هه‌كێ نه‌ته‌وه‌یى گرنگه‌ ب ئه‌نجامێ شارستانیه‌ته‌كا نوى بهێته‌ دامه‌زراندن. ژ به‌ر هندێ فانوونى ل سه‌ر ڤێ دامه‌زراندنێ ئیشاره‌ت كر: “كو ئه‌ڤ رێكه‌ یا تژى یه‌ ژ چه‌نگ و توندتیژى و ڤه‌شارتنا راسته‌قینه‌یا (مرۆڤبوونێ)”. دیاره‌ هه‌ر ملله‌ته‌كێ هزرا كۆلۆنیال لێ بیت، پرسێن مرۆڤبوونێ تێدا دهاڤینه‌، ئه‌ڤه‌ دبنه‌ ئه‌نجامێ جه‌نگ و سه‌رهلدانا هزرێن توندوتیژ. له‌ورا ب هزره‌كا دى ڤێ بۆچوونێ ره‌ت دكه‌ت و دبێژیت: “دڤێت ئه‌وروپا دوماهیێ ب ڤێ هزرا داگیركه‌ر بینیت و هه‌ولبده‌ت هێزه‌كا جیاواز، پرۆژه‌یه‌كێ جیاواز و خه‌یاله‌كا جیاواز زێده‌ ئاراسته‌بكه‌ت، هه‌روه‌سا جیهانا سیێ ببیته‌ شارستانیه‌ته‌كا نوى و ئالته‌رناتیف بۆ سه‌قامگیریا رۆژئاڤا”.
پشتى ڤان شه‌رێن دژوار رۆژئاڤا ئه‌زمۆنێن دیرۆكى وه‌رگرتن، بزاڤێن وان هه‌مى ژ بۆ بده‌ستڤه‌ئینا هێزا مه‌عریفى و رزگارى و ئازادیا ملله‌تێن وان بوو، ئه‌و شیان بگه‌هنه‌ قۆناغێن نه‌ته‌وه‌ و ده‌وله‌تێ. به‌لێ پرسیارا كو ل ڤێرێ به‌رهه‌م دهێت ئه‌وه‌، گه‌لۆ ما ملله‌تێ كورد و رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست گشت ژى شیا وه‌كو پێدڤى ژ هنده‌ك قۆناغێن داگیركاریێ خوه‌ رزگار بكه‌ت؟ ب هزرامن نه‌خێر، چونكو ئه‌گه‌رێ داگیركرنا هزر و سیسته‌مێن رۆژهه‌لاتێ ژ داگیركرنا هزرا سیاسى و ئابوورى و ئۆلى ده‌ست پێ كر، ئه‌ڤ نه‌ به‌رهه‌مداریا ڤان بیاڤان وه‌كو ئاسته‌كێ مه‌عریفى و هزرى د مه‌ژیێ تاكه‌كه‌سێ رۆژهه‌لاتێ دا لاوازیا پرۆژه‌یێن نه‌ته‌وه‌ى راگه‌هاند، چونكو د ڤى مللى دا هه‌تا نها هشیاریا نه‌ته‌وه‌یى نه‌بوویه‌، ئه‌نجامێ هزره‌كا جڤاكى و كه‌لتوورى و ره‌وشه‌نبیرى و نیشتمانى، به‌لكو په‌یوه‌ندى ب هزرا كه‌سى و بزاڤێن ئیدیۆلوژى و سه‌رخانا پاراستنا جۆگرافى ڤه‌ هه‌یه‌، نه‌مازه‌ د ناڤ گه‌لێ كورد دا نه‌ته‌وه‌ وه‌كو پاراستنا جۆگرافیێ هاته‌ وه‌رگرتن، نه‌كو ب هزر و ئه‌قل هاته‌ وه‌رگرتن. له‌ورا ژى مرۆڤه‌ك په‌یدابوو، كو باوه‌رى ب هێزا ماددى و روحى وه‌كو هزر و ئه‌قل نه‌بیت، ته‌نها باوه‌رى وه‌كو له‌ش و لاوه‌كى هه‌بیت. هه‌لبه‌ت ئه‌ڤه‌ ئه‌نجامێ چێكرنا مرۆڤه‌كێ یه‌، كو به‌رده‌وام د سایكولوژیا (ده‌روونێ) خۆ دا كه‌سه‌كێ نه‌خوش و بێ هێز و بێ مۆرال و په‌كه‌فتى بیت، كه‌سه‌كێ هزر داگیركه‌ر و ده‌مارگیر بیت، كه‌سه‌كێ بێ زمان و كه‌لتووره‌كێ نه‌جهگرتى و جڤاكه‌كێ بێ باندۆر و رێك پێ نه‌دایى بیت، ئه‌ڤه‌ نابیته‌ هزره‌كا رزگاركه‌ر، چونكو مرۆڤ نه‌شێت بێژیت داگیركرنا من هنده‌ ئاستێ زانینێ ب من به‌خشیه‌. به‌لكو دێ بیته‌ فورمێ كاریكاتێره‌كا نه‌ته‌وه‌یى د مه‌سه‌له‌یا سه‌ربه‌خوه‌یا سیاسى و كه‌لتوورى و ئاستێ روشنبیرى و هونه‌ریێ كه‌سى دا.
ئه‌نجام: بوویه‌ كۆلۆنالیزم د ئێكه‌م ده‌رگه‌هێ نه‌ته‌وه‌یى دا، دڤێت ببیته‌ ئه‌گه‌رێ ڤه‌كرنا هه‌مى ده‌رگه‌هێن ئازادیێ و نه‌ته‌وه‌ و بوونا ده‌وله‌تا تاكه‌كه‌سى، نه‌مازه‌ وه‌كو بوونه‌كا گوهۆرى و مافه‌كێ خواستى ل سه‌ر ده‌سته‌به‌ركرنا هه‌مى چین و پارچه‌ و ناوچه‌یان دا بێ جیاوازى. ژ به‌ركو جیاوازى دناڤبه‌را هزرا داگیركه‌ر دا ئه‌وه‌، كو تۆ بریارا ره‌تكرنا یێ دى بده‌ى و روح و بوون و هزرا یێ دى وه‌كو ناسنا مه‌ نه‌ نیاسى. به‌لێ جوداهى د ناڤبه‌را هزرا رزگاكه‌ر دا ئه‌وه‌، كو تو ده‌رفه‌تا ڤه‌گوهاستنا هشیاریا نه‌ته‌وه‌یى بۆ هشیاریا جڤاكى وه‌ك چه‌مكه‌كێ مه‌عریفى و دادپه‌روه‌رى به‌رامبه‌ر، ده‌وله‌مه‌ند و هه‌ژار، نێر و مێ، باژێر و گوند و…هتد ڤه‌ژن بكه‌ى و وى ئاڤاهیێ مه‌عریفى د ناڤ گشتى یا جڤاكى دا ب دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ دژى چه‌قێ دوژمنكارى و مه‌ترسیا جڤاكى بده‌یه‌ نیاسین و به‌رهه‌مئینان.

جوان عزه‌ت/ پشكا ئێكێ
مرۆڤ ئه‌و بونه‌وه‌ره‌ یه‌ یێ كو دهێته‌ سنۆرداركرن ب كۆمه‌كا تایبه‌مه‌ندیان، ئه‌ڤجا ئه‌و تایبه‌تمه‌ندى چ یێن كه‌سى بن، یان یێن گشتى بن یان ژى یێن كه‌لتوورى بن. به‌لێ به‌ریا به‌ره‌ڤ قۆناغا داگیركاریا هزرى بچین، گرنگه‌ بزانین نه‌ هه‌ر تشته‌كێ د جڤاكا دا یێ خرابه‌، به‌لكو یێ مه‌ترسیداره‌، واته‌ خراببوون و مه‌ترسیدارى دو تشتێن ژێ جودا نه‌، به‌لێ ئه‌گه‌ر هه‌مى تشت خراب نه‌بن و مه‌ترسیداربن ل سه‌ر مه‌ وه‌ك (مرۆڤ) پێدڤییه‌ ب رێیه‌كا هشیاربووى ئه‌ركێن خوه‌ ئه‌نجام بده‌ین.
د ڤێ تێكستێ دا دو خالێن سه‌ره‌كى و گرنگ هه‌نه‌ ئێك: كاركرنا تیورى، دوو: كاركرنا پراكتیكى ئه‌گه‌ر كاركرنا تیۆرى كریاره‌كا باش نه‌بیت و نه‌كه‌ڤیته‌ ژێر بنگه‌هێ زانستێ ئه‌خلاقى دا وى ده‌مى پراكتیكا وێ ژى به‌رامبه‌ر هزرا مرۆڤى دێ كریاره‌كا داگیركرى بیت. ئه‌گه‌ر بێژین چاوان؟ بۆ نموونه‌ ده‌مێ تۆ ب تیۆرى هوسا تێگه‌هشت بى كو ده‌سته‌واژه‌یا گه‌نده‌لى ب واته‌یا ره‌وشت ب تنێ دزیكرنه‌، ب پراكتیك ژى دێ هوسا تێگه‌هى، كو دبێژنه‌ كه‌سێ دزیكه‌ر بتنێ گه‌نده‌ل، به‌لێ چێدبیت تۆ د هزرا خوه‌ دا گه‌له‌ك جورێن گه‌نده‌لیێ ب كریار بكاربینى وه‌كو، دره‌و، نه‌دروست بكارئینا ره‌فتاركرنێ، یان شێواندنا پیڤه‌رێ خوه‌ یێ توندره‌وى و ده‌مارگیریێ به‌رامبه‌ر كه‌سێ دى و…، كۆمه‌له‌كا به‌زاندنا سنور و ره‌فتارێن ده‌رڤه‌ى قانونونێ ئه‌نجام بده‌ى بێ كو خوه‌ ب كه‌سه‌كێ هوشیار بزانى. دیسا نموونه‌ك دى ئه‌رێ ما گونه‌ها هه‌ڤوه‌لاتیه‌كێ چیه‌ ئه‌گه‌ر كلیۆیه‌كا ته‌ماتا بكریت و هه‌مى د خراب بووى بن؟ یان نه‌خوه‌شه‌ك بچیته‌ لایێ نۆشداره‌كێ ل جهێ ده‌رمانێن سوكه‌ریێ ده‌رمانیێن ئێشا دلى بده‌تێ؟ ئه‌رێ ما ئه‌ڤه‌ نا چیته‌ خانه‌ و چارچۆڤێ داگیركرن و گه‌نده‌لكرنا هزر و ئه‌خلاقێ مرۆڤى دا؟!
واته‌ ئه‌گه‌ر مه‌ وه‌كو مرۆڤ تێگه‌هشت، كو داگیركاریا هزرى ب پیڤه‌رێ ئه‌خلاقى ده‌رئه‌نجامێ گه‌نده‌لیا هزرى یه‌، هینگێ دێ وه‌كو مه‌عریفه‌ و هزر ژى تێگه‌هین، كو كارێ هزرێ ئه‌وه‌ ره‌هه‌ندێن مه‌ترسیدار د ناڤ جڤاكێ دا ده‌ست نیشان بكه‌ت ب تایبه‌تى وان ره‌هه‌ندێن هنده‌ك جاران ب شێوه‌كێ فه‌شارتى، هنده‌ك جاران ب شێوه‌یه‌كێ راسته‌وخو، یان ئاشكه‌را یان ژى نه‌ته‌ندروست هێرشى ژیانا مرۆڤ و كومه‌لاتى دبن. زێده‌بارى تاكى ژ سنۆرێن ئازادى و دروستبوونا كه‌سایه‌تیا خوه‌ ده‌ربازى سنورێ ساده‌، ته‌نگ و بچوویك كه‌ت. پتریا جاران ئه‌ڤ سنوورێ ته‌نگ و بچوویك و ساده‌ وه‌دكه‌ت، كو هزرا مرۆڤى پتر لدیڤ بیروباوه‌را ساده‌ و كه‌لتوورێ بازنه‌كرى بچیت. نه‌مازه‌ جه‌مسه‌ره‌كه‌ پتر د ناڤ رۆلێ ئایدۆلوژیان دا دهێته‌ به‌رجه‌سته‌كرن و ڤه‌گوهاستن بۆ ناڤ نه‌خشه‌یێ دیرۆكا مرۆڤى. ب تایبه‌تى گرێدان ب تێكه‌لبوونا ئه‌ده‌ب و مه‌عریفا كه‌لتوورى نه‌كو مه‌عریفا فه‌لسه‌فى. داكو مرۆڤ تووشى بێ ئومیدیێ ببیت و به‌رده‌وام د ناڤ كێشه‌ و ئاسته‌نگیێن ژیانێ دا بژیت.
ئه‌نجام: به‌لێ ئه‌گه‌ر دیتنێ بۆ چاره‌سه‌ركرنا ڤێ نه‌ساقامگیریێ بكه‌ین، ئێك ژ نموونێن هشیاریا مرۆڤى ئه‌وه‌ دڤێت مرۆڤ ژ قۆناغا كولۆنیال/ داگیركرنێ، به‌ره‌ڤ قۆناغا رزگاركرنێ بچیت، ئه‌و ژى ب رێكا كاركرنا (هزرێ) چونكو هزر رێك خۆشكه‌ره‌ بۆ وێ چه‌ندێ ده‌مێ مرۆڤى ئارمانجه‌كا ده‌ست نیشان كرى بۆ ژیانێ هه‌بیت یان شیانێن رۆله‌كێ كاراكرى بۆ ئاینده‌یى هه‌بیت، هینگێ ئه‌و هزره‌ پالده‌را سه‌ره‌كى یه‌ كو هه‌ر چ پێكهاته‌یه‌كا د ژیانا مرۆڤى دا به‌رپاببیت به‌رهه‌مه‌كێ ژ به‌رهه‌مێن وێ دروست بكه‌ت. ئه‌ڤجا هه‌ر تاكه‌ك به‌رپرسیاره‌ ب رۆلێ خوه‌. نموونه‌/ كا چاوا رۆژانه‌ مرۆڤێن د دونیا پێشكه‌فتى دا ب هاریكاریا ئه‌قل و هزرا خوه‌ دشێن داهێنان و گوهۆرینێ د ژیانا خوه‌ دا خولقینن، ئها وه‌سا د جڤاكێ ژى دا، پێدڤیه‌ مرۆڤى وه‌كو تاكه‌كه‌س ئه‌و زانینه‌ هه‌بیت بزانیت دێ چاوا هشیاریێ د ناڤ خوه‌ دا ئافرینیت، دێ چاوا بیته‌ تاكه‌كێ ئازاد و نه‌هێلیت ب هیچ شێوه‌كێ هزرا وى بكه‌ڤیته‌ ژێر باندۆرا خراپ كارى و داگیركاریێ دا.

جوان عزه‌ت/ پشكا دویێ
ل ژێر تێگه‌هشتنا (ماركس) داگیركارى قۆناغه‌كه‌ ژ قۆناغێن نه‌به‌رهه‌مهێنانێ، ئه‌و هزرا مرۆڤى ب چالاكیێن ئه‌رك و خزمه‌ت و زانستێن جڤاكى ڤه‌ گرێده‌ت، ئه‌وێ هزرێ پێدڤى ب دیتن و كویراهیێ هه‌یه‌. ماركس دشیا سه‌رمایه‌یێ نه‌نڤسیت، به‌لێ بنگه‌هێ ڤێ كشه‌یێ د هه‌ژاریا چینا كرێكار و جڤاكێن جۆتیارى دا دیت، ژبه‌ر هندێ خه‌تا خوه‌ یا جڤاكى لسه‌ر ئیدیۆلۆژیا تیۆرى یا شارستانى و خزمه‌تكرنا سه‌رمایه‌داریێ به‌رهه‌م ئینا و داهێنان د زێده‌بوونا بهایێن زانستێ مرۆڤى و جڤاكى دا كر.
ل سه‌ر ڤێ ئالوزیێ كێشه‌ و ئاسته‌نگێن ژیان و دونیایێ په‌یوه‌ندى به‌رده‌وام ب هزركرنا مرۆڤى ڤه‌ هه‌یه‌ و وێنه‌ك د دیزاینا جیهانێ دا دهێته‌ ئاراسته‌كرن، مرۆڤ نه‌شێت و نزانیت دێ چاوا كێشه‌یان نیاسیت یان ژێ ده‌ربازبیت، ئه‌گه‌ر هزر و ئه‌قل و زانستێن خوه‌ یێن مرۆڤى نه‌ نیاسیت. ئه‌ڤه‌ دبیته‌ به‌ربه‌ست و رێگریكرن ل به‌رامبه‌ر دیتنا چاره‌سه‌رى و میكانیزما به‌رگریكرنێ و دیسپلینه‌كه‌ زالیه‌تیا میكانیزما مرۆڤناسیێ دكه‌ت. داگیركرن نه‌ سنۆره‌كێ تاك ره‌هه‌نده‌ مه‌به‌ست بتنێ هزرا تاكه‌كێ ڤه‌ یا گرێداى بیت، به‌لكو سنۆره‌كه‌ ژ فه‌رهه‌نگا سیاسى، كومه‌لایه‌تى و كه‌لتوورى ده‌ست پێ دكه‌ت و هۆسا دهێته‌ ئاراسته‌كرن، كو ئه‌و دونیایا مرۆڤ تێدا دژیت، دونیایه‌كا ئه‌هلى یه‌ نه‌ ماددى یه‌ و ب ڤى ره‌نگى شێوه‌یه‌ك ژ شێوه‌یێن وێ زه‌حمه‌ت دئێخیت، داكو رێكێ ل هزرا كه‌سى و به‌رهه‌مئینان ئاستێ وى یێ مه‌عریفى بگریت و نه‌هێلیت ب ببیته‌ مرۆڤه‌كێ هزرا ئازاد. هه‌لبه‌ت ئه‌ڤ چه‌نده‌ ژى ب بتنێ به‌رژوه‌ندیا ئیدیۆلۆژى و كارێكته‌رێن ده‌ست نیشان كرى و جڤاكێ كومى دایه‌، نه‌ كو جڤاكێ مرۆڤى.
ل ڤێرێ نیاسینا مه‌ترسیێن دونیایێ نیاسینه‌كه‌ مرۆڤى به‌ره‌ڤ دید و كاراكرنا هزره‌كا ڤه‌كرى دبه‌ت، دیده‌كه‌ ده‌رگه‌هه‌كێ نوى بۆ ئه‌گه‌رێ رزگاربوونا كه‌سى ڤه‌دكه‌ت و نیشانه‌كا راسته‌رێ كرى یه‌ بۆ چارچۆڤه‌كرنا كاركرنێ لسه‌ر خوه‌ و وێ دونیایا تێدا دژیت، چونكو هزرا كولۆنالیزم (داگیركه‌ر)، ئازادبوون ل سه‌ر ره‌هابوونا تاكه‌كه‌سى و هزرا وى نینه‌، به‌لكو هزره‌كا حه‌ق بالاده‌ستكریه‌ وه‌دكه‌ت، كو مرۆڤ په‌نایێ بۆ په‌یره‌وا ریفۆرمكرنا فه‌رهه‌نگه‌كا نوى و زمانه‌كێ نوى و كه‌سایه‌تیه‌كا نوى ببه‌ت.
هه‌لبه‌ت ئه‌گه‌ر دیتنێ بۆ جڤاكه‌كێ وه‌كو یێ مه‌ بكه‌ین دێ گه‌له‌ك جۆرێن داگیركه‌ریێ تێدا بینین، وه‌كو ژ ناڤبرنا گوتاره‌كا پراكتیكى، چه‌وساندنا ژنێ، نه‌بوونا مافێن مرۆڤى، تێكدانا بنه‌مایێن ئه‌تیكى، ژناڤبرنا رێسا و یاسایێن جڤاكى و..هتد بێ كو ئه‌و تاكه‌ یان ئه‌و كه‌سه‌ بزانیت ئه‌ركى وى بۆ جڤاكێ وى چیه‌! هزرا وى ئێكسه‌ر ب ڤان جۆره‌ هیراركیێن (نه‌ریت) سه‌پاندى دهێته‌ داگیركرن. بێگومان ئه‌ڤه‌ هه‌م ئاستێ كه‌سى یێ سایكولۆژى/ ده‌روونناسى هه‌م ئاستێ وى یێ مه‌عریفى تێكدده‌ت. دڤێت بزانینن چ جڤاك ژ خوه‌ نه‌هاتینه‌ دروست كرن ئه‌گه‌ر تاك وه‌لاتى د به‌رهه‌مئینانا وى دا ژ هه‌مى لایان ڤه‌ یێ به‌شدار نه‌بیت.
ئه‌نجام: یا گرنگه‌ هه‌ر ئێك ژ مه‌ بزانیت، كو هه‌لگرێ نامه‌یه‌كا گوهه‌رین و تازه‌بوونا جه‌وهه‌رێ ژێنگه‌ها خوه‌ یه‌. د ڤى روویى دا گه‌له‌ك جۆرێن به‌رگان هه‌نه‌ بۆ قۆناغه‌كا وه‌كى ئه‌ڤرۆ ئه‌م تێدا دژین ب مه‌ترسینه‌، ئه‌و ژى نه‌بوونا ناسیۆنالیزمه‌كا دروست، ترساندن ژ هه‌ر بیمه‌كا گرێداى مرۆڤێ سیاسى یان سیاسه‌ت زان، هه‌روه‌سا به‌رخوریكرن د هه‌ر كارو كریاره‌كێ دا، كارڤه‌دانێن هه‌بوونا هزرا سیكۆلاریێ و نه‌ سیكولاریێ، دیسا گرتنا شێوازێ په‌روه‌رده‌یا خێزان و بنگه‌هێ كومه‌لایه‌تى، سه‌ره‌راى وێ چاوانیا برێڤه‌برنا په‌یوه‌ندیێن یه‌كسانیا جێنده‌رى، ژلایه‌كێ دى ڤه‌، ئه‌و پیڤه‌رێ نه‌هێته‌ ئازادكرن و نه‌هێته‌ رێكخستن، ب چه‌نده‌ها جور و فاكته‌رێن كو د ناڤ جڤاكى دا دبنه‌ ئه‌گه‌رێ ترساندنێ ل سه‌ر ته‌ندروستیا جڤاكى، ئه‌ڤه‌ هه‌مى پێدڤى ب دویڤچوون و هزركرن و سه‌ر راوه‌ستیان ده‌ستنیشانكرنا ئه‌گه‌ر و داناندنا رێكێن نویخواز یێن كێشه‌سازى یێ نه‌، كول سه‌ر ئاستێ زانینا جڤاكى ببنه‌ به‌شه‌ك ژ ئه‌نجام دانا كار و كریارێن به‌رهه‌مئینانێ.

جوان عزه‌ت/ پشكا سیێ
ژبلى په‌یدابوونا ته‌كنیكا میدیایێ، پرسا نه‌ته‌وه‌ى پرسا فه‌لسه‌فى یه‌. ره‌هوریشالێن نه‌ته‌وێ زڤرینه‌ تێزا كانتى، كو ره‌وشنگه‌رى تاكه‌كه‌سى دروست دكه‌ت و تاك بخوه‌ هه‌ولا ده‌ستنیشانكرنا چاره‌نڤیسێ خوه‌ دده‌ت و دببیته‌ ئۆرگانه‌كێ خودان ئه‌قل، ئه‌خلاق، ئابوور و خوه‌نیاسینا خوه‌. ل ڤێرێ رۆلێ میدیایێ د ڤى چه‌مكى دا رۆلێ تێگه‌هشتن و گه‌هاندنا بزاڤا نه‌ته‌وه‌یى بتنێ نینه‌، به‌لكو سازكرنا هه‌را پێدڤى ئه‌وه‌ كاریگه‌ریه‌كا راست ل سه‌ر هزر و بیریێن تاكه‌كه‌سى هه‌بیت و بشێت كارێكته‌ره‌كێ نه‌ته‌وه‌ى یێ دیاركرى به‌رهه‌م بینیت. چونكو، مرۆڤ شێت بێژیت، نه‌ته‌وه‌ بازارێ دروستبوونا سیسته‌مه‌كێ مه‌ده‌نى یه‌. چاوا؟ ژ به‌ركو ده‌رئه‌نجامێ جڤاكێ پێشه‌سازى یه‌. ئه‌رك و پره‌نسیپێ سه‌ره‌كى ئه‌وه‌ پرۆسه‌یا سیاسى به‌خشینا ئاست و ره‌وایه‌تیا پرسێن نه‌ته‌وه‌ى هه‌بیت. ئه‌و ژى ئه‌گه‌ر نه‌ته‌وه‌ شیا ب خوه‌ سیسته‌مه‌كێ ل گۆر تێگه‌هێن خوه‌ دروست بكه‌ت و حوكمرانى و خوه‌رێڤه‌برن و خوه‌ رێكسخستنا خوه‌ هه‌بیت، وى ده‌مى ئه‌وێ نه‌ته‌وه‌یێ مافێ هه‌ى ده‌وله‌ته‌كێ ژى ب هه‌مان ناڤ و ناسناما خوه‌ دروست بكه‌ت. ئانكو، یه‌كه‌یا نه‌ته‌وه‌ى و یه‌كه‌یا سیاسى پێدڤییه‌ په‌یوه‌ندیه‌كا پێكڤه‌ گرێداى ب فاكتێن خوه‌ یێن دامه‌زراندنێ ڤه‌ هه‌بیت. نابیت نه‌ته‌وه‌ ل ژێرره‌ڤه‌ندا ڤالا یا سیاسى بیت و سیاسه‌ت ل ژێر ره‌ڤه‌ندا ڤالایا نه‌ته‌وه‌ى بیت، به‌لكو گرنگه‌ هه‌ردوو ل ژێر پره‌نسیپێن زانستێن هه‌ڤپه‌یمانى و خالێن ره‌وشنگه‌ریێ بن.
ژلایه‌كێ دى ڤه‌، یا تازه‌ نینه‌ خێزان ب چارچۆڤه‌كێ هاریكاریێ بۆ دروستبوونا سیاسه‌ته‌كا خێزانى بهێته‌ بچووكرن، ژبه‌ركو پرۆسه‌یا سیاسى پێدڤیه‌ فورمێ ناسیۆنالیزمێ هه‌بیت و ده‌وله‌ت بناڤێ نه‌ته‌وه‌، زمان و ناسنامه‌ به‌رگریێ ب دروستبوونا كه‌لتوورى بكه‌ت، نه‌كو ده‌وله‌ت خزمه‌تا خێزان، ره‌گه‌ز و جێنده‌ر و بنه‌مالیێ بكه‌ت. نموونه‌/ د هه‌مى میدیایێن جیهانى دا سێ پێكهاته‌یێن سه‌ره‌كى هه‌نه‌، دبنه‌ ئه‌و ده‌رگه‌ه یێ كو نه‌ته‌وه‌ پێ دگه‌هیته‌ چاڤ، گوه و خواندن و وه‌رگرتنێ. ئه‌و ژى پێكهات و تێگه‌هشتنا (ناسیۆنالیزما كه‌لتوورى ـ بایۆلۆژى ـ سیاسى) ئه‌ڤ هه‌ر سێ خاله‌ دبنه‌ ده‌رئه‌نجامێ ئاراسته‌كرنا فورمێن جودا جودا دبیاڤێ خێزان و رێكخستنا كومه‌لایه‌تى و ئایدیا جڤاكى دا. ل ڤێرێ میدیا دشێت رۆلێ خوه‌ د ناسیۆنالیزمێ دا بینیت، به‌لێ ئه‌گه‌ر بنه‌مایێ وێ دویرى په‌یمانا كومه‌لایه‌تى بیت، نه‌شێت رۆلێ نه‌ته‌وه‌ى د ناڤه‌رۆكا خوه‌ دا ببینیت. نه‌ته‌وه‌ وه‌كو پێكهاته‌كا ئه‌كادیمى یه‌. دڤێت جڤاكى ئه‌و رۆل و ئاماده‌كارى یه‌ هه‌بیت، بزانیت هزرا نه‌ته‌وه‌گه‌رایى دێ چاوا به‌رهه‌م ئینیت؟!
ئه‌نجام: دبیت مه‌ گۆتارا ناسیۆنالیزمێ هه‌بیت، به‌لێ مه‌ شۆنگرێ وێ نینه‌. ژ به‌ركو، هه‌تا نها مه‌ ئه‌و هزرا راسته‌قینه‌ نینه‌، كو گوهۆرینا نه‌ته‌وه‌یێ ب گوهۆرینا ئابوور و ده‌وله‌ت و ناسنامه‌یه‌كا سه‌ربه‌خوه‌ى هه‌بیت. ئه‌و هێرشێن سه‌ر بزاڤا نه‌ته‌وه‌ى دهێنه‌كرن، ده‌ستنیشانكرن و دیاركرنا كێشه‌یا نه‌، به‌لێ ده‌رئه‌نجام و بزاڤێن چاكبوونێ نه‌ د ئاسته‌كێ زور دانه‌. له‌ورا هه‌ر بارودۆخه‌كێ به‌ره‌ڤ بێ ئومێدیا گۆتارا نه‌ته‌وه‌ى و ئیتیمائا گوتارا نه‌ته‌وه‌ى بچیت، گرنگه‌ مرۆڤ ڤێ پرسیارێ ل خوه‌ بكه‌ت ئه‌رێ كا بۆچى ئه‌و باردۆخه‌ د ڤالاهیه‌كا هزرى دا دچیته‌ پێش و دبیته‌ ئه‌گه‌رێ دابرانا فورمێ ئه‌كادیمیێ سیاسى، میدیایى و ئابوورى؟

پشكا چوارێ و دۆماهى
ئه‌خلاق ئێك ژ وان بنه‌مایێن سه‌ره‌كى یه‌، كو پره‌نسیپێ میدیایێ نیشا جڤاك و بوونا جڤاكى بده‌ت، نه‌مرۆڤ و نه‌ نه‌ میدیا و نه‌ نه‌ته‌وه‌ بێ زانستێ ئه‌خلاقى نابیت و برێڤه‌ناچیت، ژبه‌ركو په‌یوه‌ندیا ئه‌خلاقى په‌یوه‌ندیه‌كا ژیانێ یه‌ و گرێدایى بوونا جڤاكى یه‌. ئه‌گه‌ر پرسیار بكه‌ین و بێژین گه‌لۆ دڤێت میدیا ئه‌نجامێ چ جۆره‌ ئه‌خلاقه‌كى بیت؟ ب هزرا من گرنگه‌ خوه‌دان ئه‌خلاقه‌كێ نیشتمانى بیت، چونكو ئه‌گه‌ر تۆ بوویه‌ ئۆرگانێ جڤاكى، ئه‌و هینگێ تۆ ئۆرگانیبوونا نیشتمانى د ناڤ خوه‌ و جڤاكى دا زیندى دكه‌ى. كا چاوا گرنگه‌ رۆژنامه‌ڤان رۆژنامه‌ڤانێ گه‌ل و وه‌لاتى بیت نه‌ رۆژنامه‌ڤانێ تایبه‌ت و تاكه‌كه‌سیا خوه‌ بیت، ئها وه‌سا د بیاڤێ میدیایێ ژى دا گرنگه‌ میدیا میدیا گه‌ل و وه‌لاتى بیت، نه‌كو میدیا ئارسته‌یێ خوه‌ یان لایه‌نه‌كێ بیت. د ئه‌خلاقێ میدیایى دا ره‌وشه‌نبیریا مرۆڤى و راستگۆیا مرۆڤى گرنگه‌ و یا ژ وێ گرنگتر ئه‌وه‌ به‌رپرسیاریا ئه‌رك و مافان و به‌رپرسیاریا ئه‌خلاقى و پره‌نسیپێن د ناڤ مرۆڤى و جڤاكى دا رۆلێ خوه‌ یێ مه‌عریفى هه‌بیت.
مه‌ د پشكا چووى دا گۆت، نه‌ته‌وه‌ پره‌نسیپه‌كێ سیاسى یه‌، هه‌مى نه‌ته‌وه‌یان پێدڤى ب چه‌تره‌كا سیاسى هه‌یه‌. د زانستێ ناسیۆنالیزمێ دا تشته‌كێ دیتر هه‌یه‌، كو ئه‌و ژى نه‌ته‌وه‌یێ پێدڤى ب دروستبوونا ئیدلۆیۆلوژیێ ب تنێ نینه‌، به‌لكو پێدڤى ب دروستكرنا سیسته‌مه‌كێ سیاسى هه‌یه‌.
خالا دیتر، هه‌تا جڤاك هزر د پرسێن مرۆڤى دا نه‌كه‌ت نه‌شێت ده‌ربازى ئه‌زموونا نه‌ته‌وه‌ى ببیت. راسته‌ میدیا یا هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كێ هزر و سیسسته‌م و تایبه‌تمه‌ندیا خوه‌ هه‌یه‌، به‌لێ كا چاوا ئه‌و وه‌سا یه‌، ئها نه‌ته‌وێ ژى هه‌مان رێك و پێڤه‌رێن خوه‌ هه‌نه‌، بۆ نموونه‌/ نه‌ته‌وه‌یا تورك وه‌كو یا فارس یان عه‌ره‌ب نینه‌ و ب هه‌مان شێوه‌ نه‌ته‌وه‌یا كورد ژى وه‌كو یا تورك یان عه‌ره‌ب یان فارس نینه‌.
ماده‌م هۆسایه‌ ئه‌رێ پا بۆچى مه‌ نه‌شیا پرۆژێ خوه‌ یێ نه‌ته‌وه‌یى ببه‌ینه‌ پێش؟ یان بۆچى ل سالا 1990 وه‌ره‌ هه‌تا نها نه‌ته‌وه‌یا كورد كه‌ڤیته‌ ژێر خواندنێن نه‌دیتى دا؟ ب هزركرنا من، چونكو نه‌ته‌وا كورد وه‌كو هه‌لگرا فورمێ نه‌ته‌وه‌ى دژایه‌تیا پرۆسه‌یا سیاسى دكه‌ت. دیسا د روویێ سیاسى دا كێشه‌یا كورد كێشه‌یه‌كه‌ په‌یوه‌ندى ب نه‌ته‌وه‌یێن دى یێن ده‌روبه‌ر ڤه‌ هه‌یه‌ و ئه‌ڤ كێشه‌ بوویه‌ سه‌رده‌مێ نیاسینا نه‌ته‌وا كورد ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ ب تایبه‌تى ده‌وله‌تێن خوه‌ ب مافێن نه‌ته‌وه‌یان دده‌ن دیاركرن. ئها ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ گرنگترین خالێن كو نه‌ته‌وه‌ جهێ خوه‌ د ناڤ په‌یوه‌ندیێن سیاسى و جڤاكى و ئابووریا ده‌وله‌تێ دا بگریت، ئه‌وه‌ چالاكیێن سیاسى ده‌ست پێ بكه‌ن، داكو ئه‌قلێ سه‌ربه‌خوه‌ په‌یداببیت و گه‌ل هندێ هه‌ولبده‌ن په‌یمانه‌كا جڤاكى دروست ببیت، كو ئه‌و فورمێ بناڤێ به‌رفره‌هیا ئاینى و به‌رفره‌هیا كومه‌لایه‌تى فورمێ به‌رفره‌هیا نه‌ته‌وه‌یى بهێته‌ پێش.
ل ڤێرێ زولما هه‌ره‌ مه‌زن د ناڤ نه‌ته‌وا كورد دا دهێته‌ دیتن ئه‌وه‌ ژ په‌یمانا سیڤه‌ر هه‌تا نها كورد كه‌ڤتینه‌ ژێر زالده‌ستیا نه‌ته‌وه‌یێن دى یێن رۆژهه‌لاتێ دا، مینا نه‌ته‌وا تورك و عه‌ره‌ب و فارس، ئه‌ڤێ چه‌ندێ جۆره‌كێ دى یێ دابرنێ د ناڤبه‌را میدیا و نه‌ته‌وه‌یا كورد دا دروست كریه‌، چونكو گوهۆرینا جڤاكى ژى بوویه‌ ژیبوونه‌كا سه‌ره‌كى بۆ ژناڤبرا نه‌ته‌وه‌یا كورد و به‌رامبه‌ر وێ ده‌وله‌مه‌ندبوونا كه‌لتوور و نه‌ته‌وه‌یا سه‌رده‌ستیێ په‌یدا بوویه‌.
ئه‌نجام: ئه‌گه‌ر نه‌ته‌وه‌ ب شێوه‌ و پره‌نسیپه‌كێ سیاسى بیت، گرنگه‌ نه‌ته‌وه‌یه‌كا پلۆرال بگه‌هینیت، ئانكو ب بنگه‌هه‌كێ به‌رفره‌هه‌ چه‌مكێ نه‌ته‌وه‌ى ب زمان و كه‌لتوور و ده‌زگه‌هێن خوه‌ یێن گه‌هاندنێ بهێنه‌ راگه‌هاندن. ناسیۆنالیزم ژ جڤاكێ مه‌ده‌نى دروست دبیت، نابیت نه‌ته‌وه‌ ببیته‌ چه‌مكه‌كێ بكارئینانا گرۆپه‌كێ سه‌پاندى بۆ سته‌مكاریا یێن دى یان یێ دى. دبیت كێشه‌نه‌ د نه‌ته‌وه‌ێ دا یه‌، به‌لكو كێشه‌ د هزركرنا مرۆڤى بۆ چه‌مكێ وێ دا یه‌، ماده‌م كێشه‌ د هزكرن و ئه‌قلى دا یه‌، گرنگه‌ تێگه‌هێ كوردى لۆژیكێ خوه‌ یێ كوردى بكه‌ته‌ خوه‌ نیاسینه‌كا نه‌ته‌وه‌ پارێزى و دوورى هزرا فاشیزم و راسیزمێ بمینیت و رۆلێ خوه‌ یێ نویخوازى و راسته‌قینه‌ هه‌بیت.

جوان عزه‌ت: پشكا ئێكێ
جیهان په‌یوه‌ندیه‌كا گرێدایى بوونا ئالاڤێن جودایه‌، ده‌مێ قووناغێن كه‌لتوورى به‌ر ب قووناغێن لیبرالیزم و مودێرنیزمێ/ نویخوازى و ئازادى و پێشكه‌فتنێ دچیت، وى ده‌مى گوهۆرین ب سه‌ر ئالاڤێن ژیانێ ژى دا دهێت و هه‌ر تشت خوه‌ د جیهانا سه‌رده‌م دا دبینیت. ئها ژ به‌ر ڤێ گرنگه‌ بزانین، كو میدیا ژى ب سۆسیال ڤه‌ ئه‌و ئالاڤه‌ یه‌ یێ كو په‌یاما تاك، جڤاك و ده‌وله‌تێ زویكا دگه‌هینیت و دبیته‌ ئه‌و ئاراسته‌یێ یێ په‌روه‌رده‌یا جڤاكى دگوهۆریت.
د ئه‌ڤرۆ دا دبیت ئه‌م میدیایێ ب ئالاڤه‌كێ هه‌رێ باش نه‌بینین، چونكو هه‌لسه‌نگاندنا بارودۆخ و بكارئینان و ئه‌قلێ مه‌ هه‌ر چاوا بیت بۆ به‌رهه‌مئینانا ڤى ئالاڤى یێ ئاماده‌ و به‌رهه‌ڤ نینه‌. ئه‌ڤ بخوه‌ بخوه‌ دبیته‌ ئێك ژ وان كێشه‌یان یێن مه‌ به‌ر ب رویێ دى یێ تارى دبه‌ت، ژبه‌ركو ئه‌گه‌ر هزر بكه‌ین مه‌ د ده‌مه‌كێ دا ره‌وشه‌نبیرێ كلاسیك هه‌بوویه‌ و د ئه‌ڤرۆ دا ره‌وشه‌نبیرێ سۆسیال میدیایێ چیبوویه‌، ژ به‌رهندێ دڤێت ئه‌ڤرۆ سه‌رده‌متر ژ جاران هزربكه‌ین. كو ئه‌و تشتێ ب ناڤێ ناسیۆنالیزم/ نه‌ته‌وه‌ په‌یدابووى پشتى قووناغا ئیمپراتووریا، نه‌ته‌وێ فورمێ خوه‌ یێ سه‌ره‌كى ب ناڤێ ده‌وله‌ت نه‌ته‌وه‌ به‌رهه‌مئینا. دونیایا ئه‌ڤرۆ و سه‌رجه‌م پشكێن گرنگێن وێ په‌یوه‌ندى ب بنگه‌هێ نه‌ته‌وه‌ى و گه‌هاندنا میدیایى ڤه‌ هه‌یه‌، وه‌كى ئابووریا سیاسى، حوكمه‌ت و په‌رله‌مان و ئێكه‌تیا نیشتمانى و…هتد ئه‌ڤه‌ هه‌مى شیانه‌ سۆپایه‌كێ نه‌ته‌وه‌ى دروست بكه‌ن.
وه‌لاتێن كو نویخوازى و پێشكه‌فتن تێدا هه‌ى، سروودا خوه‌ ژى هه‌یه‌ و به‌رده‌وام سروودا وان گه‌هاندنا دونیایا نه‌ته‌وه‌ى و ده‌وله‌تا نه‌ته‌وه‌ى یه‌. ل سه‌ر ڤێ پاشخانێ نها میدیایێن ملله‌تان ب هه‌مى داموده‌زگه‌هێن خوه‌ یێن ئه‌لكترۆنى ڤه‌ به‌رهه‌ڤن شۆناسا نه‌ته‌وه‌ى بده‌نه‌ تاكه‌كه‌سى و دیسا ببنه‌ په‌یامه‌كا راسته‌قینه‌ بۆ ده‌ستنیشانكرنا په‌روه‌رده‌یا گشتى. به‌لێ پرسیار ئه‌وه‌ گه‌لۆ بۆچى تاكێ مه‌ ئه‌و ژیبوونا جاران یا نه‌ته‌وه‌ى نه‌مایه‌ و نینه‌؟ نموونه‌/ گه‌لۆ چاوا نه‌ته‌وێ ل ئه‌ورۆپا سه‌رگرت؟ پشتى كه‌فتنا بلۆكێ كۆمۆنیزمێ پرۆسه‌یا ده‌وله‌ت نه‌ته‌وێ جهێ خوه‌ د ناڤ بوونا جیهانێ دا زێده‌تر لێ كر، سه‌ره‌راى وێ چه‌ندێ پتریا هه‌ره‌ زۆرا ئه‌و ده‌زگه‌هێن گرێدایى جڤاكێ مه‌ده‌نى، ئێكه‌تیا خوێندكارا و سازیێن گرێدایى به‌رگریا مافێ مرۆڤى و…هتد شیان پتر خزمه‌تا پرۆسه‌یا نه‌ته‌وه‌ى بكه‌ن و سیسته‌مه‌كێ دروست بكه‌ن، كو نه‌ته‌وه‌ د فۆرمێ خوه‌ یێ خومالى دا پێناسا خوه‌ تیۆریزه‌ بكه‌ت. ل ڤێرێ پرسیار ئه‌وه‌ ئه‌رێ مه‌ ژى وه‌كو ئێكه‌تیا خوێندكارا و سازى و ب میدیا كوردى ڤه‌ شیایه‌ كراسێ شۆناسا نه‌ته‌وه‌ى ل به‌ر خوه‌ بكه‌ین؟
ئه‌نجام: جینۆسایدكرنا نه‌ته‌وه‌یان زێهنیه‌تا دابه‌شكرنا نه‌ته‌وه‌یێ دروست دكه‌ت. ژ بلى وێ كاره‌ساتێ تشتێ گرنگتر ل به‌ر هاریكارى و ئیراده‌ و هوشیاریا سیاسى دروستكرنا گرۆپێ ئه‌تیكى یه‌. ئه‌ڤ ئه‌تیكه‌ د ته‌كنیكا میدیایێ دا فۆرمه‌كێ دى یێ ده‌ركه‌ڤتن و پاراستنا شۆناسا نه‌ته‌وێ یه‌، به‌لێ گرنگه‌ ئه‌م وه‌كو تاك و جڤاك و ده‌وله‌ت بزانین پێناسا نه‌ته‌وه‌ چیه‌؟ ل گور ڤێ راسته‌هێلێ نه‌ته‌وه‌ بخوه‌ ئه‌و كۆمه‌لا بابه‌تا یه‌ یا كو بشێت نیشتمانه‌كێ هه‌ڤپشك، زمانه‌كێ هه‌ڤپشك و ئابووره‌كێ هه‌ڤپشك و ده‌ستوره‌كێ هه‌ڤپشك پێشكێشى مه‌ یێن مرۆڤ بكه‌ت، ژ به‌ركو نه‌ته‌وه‌ هه‌لگرا كۆمه‌ك ژ بابه‌تێن جودایه‌ و د هه‌مان ده‌م دا نه‌ته‌وه‌ ئه‌و ناسنامه‌یه‌ یا كو كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگه‌كا ده‌وله‌مه‌ند بده‌ته‌ ئاست و ئاڤاهیێ ملله‌ت و جڤاك و ده‌وله‌تێ.

میدیا و نه‌ته‌وه‌
جوان عزه‌ت/ پشكا دوویێ
میدیا ئه‌و ئالاڤه‌ یێ كو جیهانێ دئێخیته‌ د چالاكیێن جڤاكى دا، میدیا د جڤاكێن پێشكه‌فتى دا به‌ر ب زه‌مینه‌یا ته‌كنۆلۆژیا و میدیایى ڤه‌ چوو، داكو ل به‌رامبه‌ر رۆلێ پیشه‌سازى و گه‌شه‌كرنا ئابوورى و ئاراسته‌كرنا ئاستێ هزرى یێ جڤاكى بلند بمینیت و بشێت رۆلێ خوه‌ ته‌ندروست بگرێت. ژبه‌ركو، د راسته‌هێلا میدیایێ دا چه‌ند جڤاك بچیته‌ پێش هند وێ پیشكه‌فتنێ ژى پێدڤى ب زانین و زانیارێن راسته‌قینه‌ هه‌یه‌. د ڤى ملى دا ئه‌گه‌ر ئه‌م دناڤبه‌را میدیا و نه‌ته‌وه‌ێ دا پره‌كێ چێبكه‌ین، یا دیاره‌ كو میدیا ئه‌و ده‌رگه‌هه‌ یێ كو په‌یاما نه‌ته‌وه‌ى ژى دگه‌هنیته‌ ملله‌ته‌كێ، راسته‌ ده‌ستپێكێ نه‌ته‌وه‌ ل ئه‌ورۆپا ل سه‌ر كه‌شێ ریفۆرما ده‌ربه‌گ و فیودالیزمێ چێبوو، به‌لێ میدیا بوو پشكه‌كا هه‌ڤپشك د ناڤبه‌را رێنساسێن وێ یێن هزرى، ئولى و جڤاكى دا.
ب ڤێ ئاراسته‌كرنێ ئایدیۆلۆژیا نه‌ته‌وه‌ى قووناغه‌كا دى چوو پێش. ماكس ڤیبه‌ر دبێژیت: “نه‌ته‌وه‌ كۆمه‌له‌كا ب په‌یام و فه‌زیله‌ت به‌خشه‌. ئانكو ئه‌وا نه‌ته‌وێ دروست دكه‌ت نیشتمانه‌كێ هه‌ڤپشكه‌”. راسته‌ گروپ و بزوتنه‌وه‌ و پارتێن سیاسى و هێزا قه‌بیلى به‌رى نه‌ته‌وه‌ێ هه‌بوونه‌، به‌لێ هه‌ر كومه‌له‌ك ژ ڤان پێكهاته‌یێ باژێره‌كێ بووینه‌، بۆ نموونه‌ ل باژێرێ ئه‌سینایێ، سیاسه‌ت و هزر و فه‌لسه‌فه‌ هه‌بوو، به‌لێ نه‌ته‌وه‌ نه‌بوو. ژبه‌ركو، ئاكنجیێن ئه‌سینایێ ئاكنجیێن نه‌ته‌وه‌ى نه‌بوون. ئها د ڤى ملى دا گرنگه‌ بزانین نه‌ته‌وه‌ بیاڤێ پێشه‌سازیكرن و ئۆرگانیبوونا ده‌وله‌ت و ملله‌تى دا پرۆسه‌یه‌كا به‌رده‌وامه‌. ئه‌گه‌ر پرسیار بكه‌ین و بێژین ئه‌رێ ملله‌تێ كورد د چ قووناغا نه‌ته‌وه‌ى دا دژیت؟ هه‌روه‌سا ملله‌تێ كورد چاوا ئالاڤێن نه‌ته‌وه‌ى بكاردئینیت؟ چێدبیت گه‌له‌ك به‌رسڤ و گه‌له‌ك هزرێن دى بۆ مه‌ وه‌كو تاكه‌كه‌س په‌یدا ببن. ملله‌تێ كورد هێشتا خوه‌ ب سه‌ركێشێ قووناغێن به‌رى و پشتى دروستبوونا گشتۆكالیێ دبینیت. ژ به‌ركو ئه‌ڤ قووناغا نها ئه‌م تێدا هه‌لۆیست و دیرۆكا خوه‌ دبینین هێشتا ل سه‌ر دینه‌مۆیا ئه‌قلێ دۆهى و نه‌ سازبوونا نه‌ته‌وه‌یا شارستانى رێڤه‌به‌ریا خوه‌ دكه‌ت. چێدبیت به‌ر ب قووناغا دروستبوونا ره‌وشه‌نبیرێ سۆسیالێ دچیت. به‌لێ هێشتا ده‌ربازى قووناغا دروستبوونا تاك و جڤاك و ده‌وله‌ت نه‌بوویه‌.
ب كورتى، ل سه‌ر ڤێ كارێكته‌را ئالۆز میدیا و نه‌ته‌وه‌ نه‌بووینه‌ ئه‌و فۆرم، كو بشێن جۆره‌كێ تاكێ تازه‌ و مۆدێرن ب سیسته‌مێ په‌روه‌رده‌ و خوه‌نیاسینا كه‌لتوورى و فره‌هزرى به‌رهه‌م بینن. هه‌روه‌سا نه‌ته‌وه‌ د رۆلێ سایكولۆژى دا ژى تشته‌كێ دیتره‌ ئه‌و ژى پێكهاته‌یه‌كا ژێرده‌ست و سته‌مكار نینه‌، به‌لكو پێكهاته‌یه‌كه‌ هه‌ولا دروستبوونا ژیبوونا جه‌ماوه‌رى یه‌. ب تایبه‌تى رۆلێ وێ به‌رامبه‌ر نه‌مانا سینۆرێن پارچه‌ى و كارێكته‌رێن دودل و ئالۆز ئاراسته‌كرن و دروستكرنا هه‌ڤوه‌لاتیه‌كێ یه‌كسانه‌.
ئه‌نجام: ماده‌م میدیا پرۆسه‌یا چێكرنا كه‌لتوورێ هوشیارى و برێڤه‌برنا جڤاكى یه‌. نابیت په‌یوه‌ندیا میدیایێ ژى ب نه‌بوونا نه‌ته‌وه‌ێ ڤه‌ ببیته‌ هێز و ده‌ستهه‌لاته‌كا خوه‌ سه‌پاندى، به‌لكو میدیا ئالاڤێ گه‌هاندنا هشمه‌ند و هوشیاربوونا مرۆڤه‌كێ پرسیارى یه‌ و د ڤێ یه‌كه‌یا سیاسى دا نه‌ته‌وه‌ پاراستنا ئاستێ مرۆڤناسى و مرۆڤ دۆستیێ دا به‌شه‌كێ سه‌ره‌كى یه‌. گرنگه‌ فۆرمه‌كێ دى بگریته‌ به‌ر ئه‌و ژى د ملێ میدیایه‌كا نیشتمانى دا رۆلێ رۆژنامه‌ و سازى و مودێربوونا فه‌رهه‌نگا كوردى بگێریت و ل گۆر دیزانه‌كێ كوردى یێ نوى ژیبوونا نه‌ته‌وه‌ى به‌رهه‌م بینیت.