نیهاد سه‌عدوللا
پشكا سیێ
نه‌خشه‌كێشان یان (گرنگى):
ل هه‌مى سه‌روبه‌رێن مه ل سه‌رى به‌حس ژێ كرین، یا گرنگ ئه‌وه هه‌ولدان بهێته‌كرن كو بزانن كانێ بۆچى دره‌و دهێته‌كرن یان چ تشت ل پشت وێ دره‌وێ یه، ئه‌و چ تشته دره‌و ژبه‌ر وێ هاتیه‌كرن ئه‌و چ هه‌ولدانن زارۆ پێ رادبیت شوونا هه‌ولدانێن ب ساناهى كو وى رازی كه‌ن كو ئه‌و یێ شاشه.
ڤه‌كۆلینا ب نه‌خشه‌كێشان یان (گرنگى): ئه‌وا هاریكاریا زارۆى دكه‌ت كو بزانیت چ ل دووڤ دره‌وێ دهێت، نه‌خشه‌كێشان رێزگرتنا خوه‌یى بلند دكه‌ت، هاریكاریا گوهۆرینا ره‌فتاران دكه‌ن كو دبیت ببنه هاریكار د كاودانین نه‌خۆش دا.
چاره‌سه‌ریا دره‌وێ:
داكو ئه‌م بشیێن چاره‌سه‌ریا دره‌وێ بكه‌ین ب دروستى پێدڤى یه هه‌مى سه‌روبه‌ر ئێك ئێكه بێنه خواندن، و بزانین ئه‌گه‌ر و پالده‌رێ دروست یێ دره‌وێ چیه، ئه‌رێ ئه‌ڤ دره‌وه هاتیه‌كرن داكو به‌رگریێ ژخوه بكه‌ت ژترس و ژ سزادانێ، یان داكو هه‌ڤاله‌كێ خوه بپارێزیت، یان ژبه‌ر هندێ یه داكو ب سه‌روبه‌ره‌كێ جوان خوه بده‌ته به‌رچاڤكرن، هه‌ست ب كێماسیێ نه‌كه‌ت، و یاگرنگ:
ئه‌م راستیا بابه‌تى بزانین كانێ رابوونا وى ب دره‌وێ كاودانه‌كه كه‌فتیه تێدا یان ژى سه‌روبه‌ره‌كێ سروشتى یه ل ده‌ف زارۆى قوتابى، یان ژى ئه‌وى ژبه‌ر هندێ یه دا تۆلا خوه ڤه‌كه‌ت یان برینێت خوه ده‌رمانكه‌ت، یان پالده‌ره‌كێ نه‌خۆشیێ یه ل ده‌ف وى و هه‌ست پێ ناكه‌ت.
چ مفا د قوتانێ و گه‌ڤلێكرنێ و هه‌تكبرنێ و به‌لاڤكرنا قبحه‌تێ دا نینه بۆ چاره‌سه‌ركرنا دره‌وێ، به‌لكو به‌روڤاژى زیان پترن ل سه‌ر كه‌سایه‌تیا زارۆى یان قوتابى.
پێدڤیێن زارۆى قوتابى یێن ده‌روونى تێر بكه‌ین، كو هه‌ست بكه‌ت ئه‌و یێ ب ڤیانه د ناڤ خێزانێ و هه‌مى حه‌ز ژێ دكه‌ن، باوه‌ریێ ل ده‌ف په‌یدا كه‌ین، چنكو به‌رهه‌ڤكرن و هه‌ستكرنا وى ب ئارامیێ دێ بیته هاریكار كو ببیته كه‌سه‌كێ راستگۆ.
پێدڤى یه هه‌مى كه‌س ل ده‌وروبه‌رێن زارۆیان یان قوتابیان بزانن كو ئه‌و نموونه‌یێن زارۆكانن چ دایك و باب یان مامۆستایێن وان بن، بزانن كو زارۆ هه‌مى ره‌فتاران ژ ده‌وروبه‌رێن خوه وه‌ردگرن و ل دووڤ دا ب وان ره‌فتاران رادبن، له‌ورا پێدڤى یه دایكوباب و مامۆستا ببنه نموونه بۆ زارۆیان.
ده‌لیڤێ بده‌ینه زارۆیان بۆ رابوونا وى ب كاره‌كێ جودا و خۆشیى وه‌رگرتنێ ب ژیانا خوه، چنكو پاراستنا زێده ژى و نه‌هێلانا وى د تێكه‌لیێ دا دگه‌ل ده‌وربه‌رێن خوه دێ زیانێ ب كه‌سایه‌تیا وى ده‌تن و دێ بیته پالده‌ره‌ك كو ب دره‌وێ رابیت.
زارۆ هه‌ست بكه‌ت كو ئه‌و یێ د ژینگه‌هه‌كا ئارام دا دژیت یان یا لێبۆرین ل ده‌ف هه‌ی وئه‌م وى فێرێ ڤیان و دلۆڤانى و لێبۆرینێ بكه‌ین، دوور بكه‌ین ژ لایه‌نێن ره‌فتارێن وان پالده‌ن كو ب كه‌ربوكینێ و خراب كاریان رابن یان تۆلڤه‌كرنێ بكه‌ن، ئه‌ڤ چه‌نده ب شیره‌ت و ئاخفتنا نائێن، ب تنێ دێ رێیا نموونه‌یێن باش و چاره‌سه‌ریا پالده‌رێن ره‌فتارێن وى ییێن خراب و ئه‌گه‌رێن وێ ئه‌وێن په‌یدادبن د ژینگه‌هێ دا.
ژ وان كاودانانن دووربین ئه‌وێن قوتابى پالده‌ن كو دره‌وێ بكه‌ت، و نه‌چاربیت به‌رگریێ ژخوه بكه‌ت.
هه‌روه‌سا یا پێدڤیه ده‌مێ قوتابى دانپێدانێ ب دره‌وا خوه دكه‌ت نه‌هێته سزادان، ژبه‌ركو نه‌سزادانا وى دبیته پالده‌ره‌ك كو هه‌رده‌م راستیێ بێژیت، هه‌ست ب ئارامى و ئێمناهیێ بكه‌ت.
ئه‌م د دلسۆز بین ده‌مێ ئه‌م ژڤانه‌كێ دده‌ینه قوتابى بجه بینین، چنكو دێ هلهه‌ژیانه‌كا مه‌زن ب وى كه‌ڤیت هه‌كه هات و مه ژڤانه‌ك دایێ و بجه نه‌ئینا، ل دووڤ دا ئه‌و ژى دێ ئاخفتن و كریاریێن خوه گوهۆریت و به‌ر ب دره‌و و خرابكاریێ ڤه چیت.
ل دووڤ شیانێن خوه دێ شیره‌تان كێمكه‌ین وه‌ك شێوازه‌كێ چاره‌سه‌ریێ، ژبه‌ركو چاره‌سه‌رى دڤێت پشتگه‌رمیێ خواندن و دووڤچوونا ئه‌گه‌ر و ئاشكه‌راكرنا وان بیت و پاشى بێنه چاره‌سه‌ركرن.
نووترين نووچه
- سهرۆكێ ههرێما كوردستانێ ل گه‌ل سهرۆكوهزیرێ ئیراقێ كۆمبوو
- هیچ شێوەیەكی نابیت رێگری ل رۆلێ پێكهاتەیان د ژیانا سیاسی و پەرلەمانیدا هەبیت
- نێچیرڤان بارزانی: د گەل خەما هەوە یا ب ئازار هەڤسۆزم
- ژڤانێ هەلبژارتنا سەرۆكێ نوو یێ جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ هاتە دیاركرن
- دائێخستنا كەمپێن هەرێما كوردستانێ دێ ئاوارەیێن شنگالێ ئێخیتە د مەترسیێدا
- وەزارەتا دارایی و ئابۆری چەند راستییان ل دۆر پڕۆژەیێ (هەژمارا من) بەلاڤ دكەت
- پارتا ماف و ئازادیان داخوازەکێ ژ هەموو هێزێن کوردی دکەت
- لەیلا قاسم نموونەیا بلند یا ئافرەتا كوردە كو دیرۆك بۆ خوە و گەلێ خوە دروستكر
- سەرۆك بارزانی پێشوازی ل سەرۆك كۆمارێ ئیراقێ كر
- ئەم ل ئیراقێ و هەرێما كوردستانێ، ب هاریكاریێ و پێكڤەكاركرنێ، دشێین خزمەتێن گەلەك باشتر بكەین كو پاشەڕۆژ بۆ مە هەموویان باشتر بیت
نیهاد سەعدواللە
دره‌و ل ده‌ف زارۆى و چاره‌سه‌رى
نیهادسه‌عدوللا*
زارۆ ناهێنه سه‌ردونیایێ و دراستگۆى بن، به‌لكو ژ ژینگه‌ها خوه فێرى راستیێ دبن رۆژ ب رۆژ، هه‌كه ئه‌و كه‌سێن ل ده‌وروبه‌رێن زارۆى د راستگۆ بن، دگۆتن وكار و سۆز و كریارێن خوه‌دا، زارۆیێن وان ژى دێ وه‌كى وان بن، به‌لێ هه‌كه هات و زارۆ د ژینگه‌هه‌كێ دا بژیت دره‌وێ ب تشته‌كێ سروشتى بهه‌ژمێرن و هه‌مى پێ رابن و ئاخفتنێن ژ قه‌ستا باخڤن و گومانێ بێخنه د ئاخفتێن خوه‌دا، ژڤانا بده‌نه زارۆیان و بجهنه‌ئینن، زارۆ ژى دێ وه‌كى وان فێرى ڤان جۆره ره‌فتاران بن.
نه‌یا دروسته ده‌مێ هنده‌ك وه‌سا هزردكه‌ن كو زارۆ جوداهیێ د ناڤبه‌را راستیێ و دره‌وێ دا ژێكجودا ناكه‌ن، زارۆ وه‌كى مه‌زنان دزانن كانێ راستى و دره‌و كێشكن، ب تایبه‌تى هه‌كه تشته‌ك یێ ب وانڤه گرێداى بیت.
زارۆیێ د ژینگه‌هه‌كێ دا بژیت و یا هاریكار نه‌بیت كو لایه‌نێ باوه‌رى و راستگۆیێ پێكبینن و راهێنانان ل سه‌ر بكه‌ن، دێ سالۆخه‌تێ دره‌وكرنێ ل ده‌ف وى دێ یێ ب ساناهى بیت، ب تایبه‌تى هه‌كه زارۆیه‌كى شیانێن ئاخفتنێ ل ده‌ف وى د پێشكه‌فتى بن، هه‌روه‌سا هزرێن وى ژى دپێشكه‌فتى بن، ئه‌ڤ هه‌ردو سالۆخه‌ته ل گه‌ل یێ چاڤلێكرنا وى ل ده‌وروبه‌رێن خوه، ئه‌وێن راستیێ نه‌ئاخڤن، به‌رێ زارۆیان دده‌نه دره‌وێ و هه‌موو ره‌فتاریێن خرابیێ یێن ژ دره‌وكرنێ په‌یدا دبن هه‌ر ژ زارۆكینیا وى.
ل سه‌ر ڤى بنیاتى دره‌و دهێته دیاركرن كو ئه‌و سالۆخه‌ت و ره‌فتارن ئه‌وێن زارۆ ژ مه‌زنان دگریت، هه‌روه‌سا فێرى راستیێ ژى دبیت هه‌ر ب وان سالۆخه‌ت و ره‌فتاران.
دڤێت بزانین كو دره‌و سالۆخه‌ته‌كێ به‌رچاڤه بۆ پالده‌ر و هێزێن ده‌روونى كو د ده‌روونێ هه‌ر كه‌سى دا خرڤه دبن، ئه‌ڤجا چ زارۆ بیت یان زارۆیه‌كێ پێگه‌هشتى بیت، دره‌و ل ده‌ف دیاردبیت ل گه‌ل هنده‌ك نیشانێن دى وه‌كى دزیێ، هه‌ستیاریێ و تنگژین و عێجزیێ، ژبه‌ر ترسا وى ژ به‌ر ئێكى.
* جۆرێن دره‌وێ:
دره‌و ل ده‌ف زارۆیێ خوانده‌ڤان یان قوتابى، په‌یدا دبیت، ژبه‌ر هنده‌ك ئه‌گه‌رێن جودا و جورا و جۆر وه‌كى ل خوارێ دیاركرى:
• دره‌وا ئاشۆپى:
هه‌مى زارۆ دژیێ خوه یێ بچووك دا د قووناغه‌كێ را دبۆرن كو جوداهیێ د ناڤبه‌را دره‌و و ئاشۆپێ دا ناكه‌ن، كو ئه‌و ژى یا نێزیكێ یاریانه، به‌لكو رێیه‌كا خۆمژوولكرنێ یه، دبیت جاران ده‌ربرین بیت ژ خه‌ون و هزرێن زارۆكى بخوه، ئه‌و خه‌ونێن ب هنده‌ك حه‌ز و ڤیان ڤه دبۆرینت، كو نه‌شیێت ب شێوه‌یه‌كێ سروشتى و كه‌توارى ده‌ربرینێ ژێ بكه‌ت.
2. دره‌وا ل به‌ر به‌رزه‌بووى یێ:
ئه‌ڤ جۆرێ دره‌وێ وێ مه‌ره‌مێ دیارناكه‌ت كو ژ ڤاریبوونا ره‌فتارى یه، ئه‌گه‌رێ وێ ئه‌وه كو زارۆ ب تشته‌كى ڤه گرێده‌ت داكو ئاشۆپێ خوه ب كه‌توارى ڤه گرێده‌ت ب مه‌رجه‌كێ كو جوداهیێ د ناڤبه‌را وان دا ناكه‌ت، وه‌كى ده‌مێ زارۆ گوهداریا چیرۆكه‌كا ئاشۆپى یان چیرۆكه‌كا كه‌توارى دكه‌ت و هه‌ست و هزرێن خوه دانیته سه‌ر و پشتى چه‌ند رۆژه‌كان دێ روودانێن چیرۆكێ ل سه‌ر خوه و هنده‌ك هه‌ڤالان به‌لاڤه‌كه‌ن و ده‌نه‌كرن.
3. دره‌وا ژ قه‌ستا:
هنده‌ك زارۆ هه‌نه دره‌وێ دكه‌ن ده‌مێ هه‌ست ب كێماسیه‌كێ دكه‌ن دێ ئه‌ڤ هه‌سته ل ده‌ف په‌یدا بیت كو دره‌وێ بكه‌ن داكو هه‌ست ب كێماسیێ نه‌كه‌ن و دێ (لیڤانه‌یێ كه‌ن د ئاخفتن و سالۆخه‌تێن خوه‌دا، یان دێ ب سالۆخه‌تێن كه‌سوكارێن خوه یێن نێزیك بكه‌ن داكو خوه بكه‌نه د ناڤ نیڤا مه‌لبه‌ندى دا د ناڤ كه‌سوكارێن خوه‌دا، یان ژى دێ به‌رسڤ دانێن وان كارتێكه‌ران بن ئه‌وێن دكه‌ڤنه به‌ر وان د ژینگه‌ها وان دا ب مه‌ره‌ما ژێ دووربوونێ، دا كونترۆلێ ل سه‌ر بكه‌ن، هه‌روه‌سا هنده‌ك قوتابى هه‌نه دێ ڤى جۆرێ دره‌وێ كه‌ن كو دێ هنده‌ك هه‌ڤالێن خوه ب گونه‌هه‌كێ گونه‌هباركه‌ن دا بهێنه قۆتان و ئێشاندن و ته‌په‌سه‌ركرن، هه‌روه‌سا زارۆ دێ وه‌سا ئێته دیاركرن ل ده‌ف دایك و بابێن خوه كو هه‌مى ده‌ما ئه‌و ژلایێ مامۆستاى ڤه یێ ته‌په‌سه‌ره، دلۆڤانیێ پێ نابه‌ت كو بۆ خوه دكه‌ته ئه‌گه‌ره‌ك كو بسه‌ر ناكه‌ڤیت دخواندنا خوه‌دا.
4. دره‌وێ دێ بۆ تشته‌كى كه‌ت و نه‌یێ وى یه:
هه‌رده‌م ئه‌م وان زارۆیان دبینین ئه‌وێن ژلایێ دایك و بابێن وان ڤه سه‌ره‌ده‌ریه‌كا خراب و ئالۆز ل گه‌ل دهێته كرن، ل دووڤ دا باوه‌رى ب خوه نابیت و دێ باوه‌رى ب خوه‌یێ خوه ژده‌ستده‌ن، هه‌روه‌سا ئه‌وێن بۆ دهێته دیاركرن كو هه‌مى ده‌ما دایك وبابێن وان زێره‌ڤانیێ لێ دگرن، هه‌ر كاره‌كێ بكه‌ن یان كیڤه بێن و كیڤه بچن، دایك و بابێن وى لیڤانه‌یێ د زێره‌ڤانیكرنا وی دا بكه‌ن، هه‌مى ده‌ما دێ بینى كو به‌ر ب دره‌وكرنێ ڤه دچیت ژبه‌ر وێ چه‌ندێ كو مه‌ره‌مێن خوه بجهبینت، یان بگه‌هته حه‌ز و ڤیانێن خو،ه دێ دره‌وێ كه‌ت دا هنده‌ك تشتان بده‌ستخوه‌ڤه بینت وه‌كى پاره‌ى، یان شریناهیه‌كێ یان ژى بچیته یاریه‌كێ و..هتد، هه‌كه ته پرسیار ژێ كر كانێ پاره ف وى هه‌نه یانه؟ دێ به‌رسڤاته ده‌تن ب نه‌خێر، دگه‌ل وێ چه‌ندێ كو پارێنف وى هه‌ین تێرا وى هه‌نه و دبیت ژێ دزێده ژى بن، لێ مه‌ره‌م ژ دره‌وێ ئه‌وه بشیێت هێشتا پارێن خوه زێده‌تر لێ بكه‌ت و ژماره‌كا دى یا پاران بده‌ستخوه‌ڤه بینت، یان ژى هنده‌ك تشتان بده‌ستخوه‌ڤه بینت، ژ به‌ر وێ چه‌ندێ كو وى باوه‌رى ب كه‌سوكارێن خوه نه‌مایه.
*به‌كالوریوس ب په‌روه‌ردا زارۆكان
دره‌و ل ده‌ف زارۆى و چاره‌سه‌رى
پشكا دویێ
دره‌و بۆ تۆلڤه‌كرن و كه‌رب ژێ ڤه‌بوونێ:
دبیت زارۆ ژبه‌ر وێ چه‌ندێ دره‌وێ بكه‌ت، دا گونه‌هێ بێخیته سه‌ر ملێن ئێكێ دى، كه‌سه‌كه كه‌رب ژێ ڤه‌دبن، یان یێ ژ وى تۆڕه و عێجزه، ئه‌ڤ جۆرێ دره‌وێ گه‌له‌ك یێ خرابه بۆ ساخله‌میا ده‌روونى، نه‌بتنێ ل سه‌ر خێزانێ و ژینگه‌ها وى، به‌لكو خرابه ل سه‌ر جڤاكى هه‌میێ، چنكو دره‌وا په‌یدا ببیت ژ كه‌ربوكینێ و نه‌ڤیانێ ل گه‌ل زیانێن وێ دێ یا ب كارتێكه‌ر بیت، ل ڤێرێ زارۆ یان قوتابى، دێ پێدڤى هندێ بیت كو دێ هزرا خوه بكه‌ت، كانێ كه‌ربێن وى ژ كێ ڤه‌دبن، یان كه‌ربێن كێ ژ وى ڤه‌دبن؟ ل گه‌ل ڤان هزركرنان، دێ هنده‌ك تێكچوونێن له‌شى ژى ل ده‌ف دیاركه‌ن، هنده‌ك نه‌خۆشیێ دێ ل ده‌ف دیاركه‌ن، دره‌و د ڤان سه‌روبه‌ران دا، دێ ژ كه‌ربوكینه‌كا یێ تژى بیت دده‌روونێ زارۆى دا دژى وى یێ كه‌رب ژێ ڤه‌دبن، دێ دره‌وا تۆلڤه‌كرنێ ب شێوه‌یه‌كێ دیارو به‌رچاڤ ئاشكه‌رابیت د ناڤ جڤاكێ مه دا د ناڤبه‌را زارۆیان دا.
6. دره‌و ژبه‌ر سزادانێ:
ئه‌ڤ سالۆخه‌تێ خراب ل ده‌ف وان زارۆیان په‌یدادبیت، ئه‌وێن د ژینگه‌هه‌كێ یان خێزان و قوتابخانه‌كێ دا دژین، كو سیسته‌مه‌كێ گرتى و یێ ب ب هێز و دژوار و سزادانه‌كا بێ دلۆڤانى و پرى ئێشان و نه‌خۆشى تێدا هه‌ى، دێ رابیت ب دره‌وكرنێ ژترسێن وێ سزادانێ و قوتانى، د ڤان كاودانان دا، دێ بینى زارۆ دێ ب گه‌له‌ك جۆران دره‌وان كه‌ت و دێ هزرێن خوه ده‌ته كارى كانێ دێ كیش جۆرێ دره‌وێ بكارئینت دا خوه قورتال بكه‌ت، هه‌روه‌سا دا ژ سزادان و قوتانێ رزگاربیت، دا ژ وێ گونه‌هباریێ ده‌ربكه‌ڤیت یێ بێگونه‌ه، ژبه‌ر هۆیبوونا وى ب ڤى جۆرێ دره‌وێ دێ نیگه‌رانیه‌كا ده‌روونى ل ده‌ڤ په‌یدابیت كو دێ گه‌هیته هندێ پێ نه‌خۆش و نساخ بیت.
7. دره‌و ژبه‌ر به‌رگریكرنێ ژ ده‌سهه‌لاتێ:
گه‌له‌ك ژ زارۆیان هه‌نه دره‌وان دكه‌ن، ژبه‌ر وێ زولم و زۆرداریا ل گه‌ل وان دهێته‌كرن ژلایێ ده‌سهه‌لاتداریا قوتابخانێ یان یا مال ب تنێ ژبه‌ر وێ چه‌ندێ داكو خۆشیه‌كێ ژێ وه‌رگریت ئه‌وا دبینت ژ به‌رگریكرنێ ژ ده‌سهه‌لاتێ دهێته وه‌رگرتن.
8. دره‌وا دۆمدرێژ:
سه‌روبه‌ره‌كێ نه‌خۆشیێ یه ئه‌وا كو زارۆ یان قوتابى دبینت كو دهێته پالدان داكو دره‌وه‌كێ بكه‌ت بێ كو هه‌ست پێ بكه‌ت، دێ بینى دێ د گه‌له‌ك هه‌لویستان دا دره‌وان دكه‌ت، دێ هه‌مى ده‌مان هێته نیاسین مرۆڤه‌كێ دره‌وین، ئه‌ڤ جۆرێ زارۆ و قوتابیان هه‌كه هات و گه‌هشتنه ڤێ رادێ د ژیانا خوه‌دا یا خواندن و فێركرنێ د سه‌ركه‌فتى نابن، دێ هه‌ست ب كێماسیێ كه‌ن، دێ هه‌ست ب وێ چه‌ندێ كه‌ن كو كه‌س یێ ژ وان رازى نینه، نه كه‌سوكارێن وى د خێزانێ دا و نه‌ژى كه‌سوكارێن وى مرۆڤێن وى و هه‌ڤالێن وى ژبه‌ر دره‌وێن وى، ژبه‌ر كو دێ هه‌ست ب كێماسیه‌كا مه‌زن كه‌ت ل گه‌ل لاوازبوونێ و بێ شیانبوونێ و نه‌خۆشیا گه‌هشتیێ د نه‌سه‌ركه‌فتنێ دا، دێ ڤێجا ده‌ست ب دزیان كه‌ت پتریا جاران، داكو حه‌ز و ڤیانێن خوه بجهبینت، یان ژى ژبه‌ر ڤیانا وى یا دژوار بۆ سه‌ركه‌فتنێ یان بۆ بجهئینانا ئارمانجێن خوه وه‌ك قوتابى.
بۆچى زارۆك دره‌وا دكه‌ن؟
گه‌له‌ك ژ كه‌سێن پێگه‌هشتى تۆره و عێجز دبن ده‌مێ دبینن كو زارۆ دره‌وان دكه‌ن، ب تایبه‌تى دایكوباب دێ زارۆیێن خوه به‌نه ده‌ف نۆشداران و ل نۆشدارا گێرینن، ڤێ ئاریشى ب رژدى وه‌رگرن، دێ پرسیارا ژ نۆشدارێن ده‌روونى كه‌ن یێن تایبه‌تمه‌ندێن ده‌روونى و یێن جڤاكى و خێزانى، هه‌تاكو مامۆستایان ژى و كه‌سێن ل وان جهان كار دكه‌ن، داكو بزانن كانێ بۆچى زارۆیێن وان دره‌وام دكه‌ن، به‌لێ به‌رى زارۆ رابن ب كرنا دره‌وایان به‌رى زارۆكى گونه‌هباركه‌ى ب دره‌وێ، یا پێدڤیه بزانین كانێ بۆچى ب دره‌وان راتبن، داكو ئه‌م بشیێن هاریكاریا زارۆیان بكه‌ین ژبۆ گوهۆرینا ره‌فتارێن وان، دبیت ره‌فتارا دره‌وێ نیشانه‌كا هنده‌ك ئاریشێن دى بیت كو زارۆ پێدڤى دبیتى د ده‌روونێ خوه‌دا شوونا سزادانێ.
زارۆ ژبه‌ر ڤان ئه‌گه‌ران دره‌وان دكه‌ن:
ره‌فتاره‌كه ژ كه‌سه‌كێ وه‌ردگریت، یان یێ فێربوویێ ژ كه‌سانێن ژ وى مه‌زنتر د ناڤ ژینگه‌ها وى دا، یان د ناڤ خێزانا وى دا، كو ئه‌و كه‌سێن ل ده‌وروبه‌رێن وى دره‌وان دكه‌ن، یێن هۆسا فێربووین كو دره‌و تشته‌كێ سروشتى یه، یان سروشته‌كێ هه‌مى ژێ درازینه، دبینن كو دره‌وكرن كریاره‌كا گرنگه یان نه‌خشه‌یه‌كى بۆ مانا وان د ناڤ خێزانێ یان كۆمێ دا.
زارۆ و گله و گازنده‌یێ ژ ره‌فتارێن خوه ناكه‌ن، ژ به‌ر كو ئه‌م یێن پێگه‌هشتى و مه‌زن هه‌روه‌سا ژینگه‌ه ئه‌وا ل گه‌ل وان دژیت دهاریكارین بۆ پێكئینانا كه‌سایه‌یتا وان ب شێوه‌یه‌كێ راسته‌وخوه، یان زیندى، به‌لێ هنده‌ك جاران گوهۆرینا ژینگه‌هێ یان ده‌مێ دچیته د ناڤ ژینگه‌هه‌كا راستگۆ و یا ئارام دا، دێ بینى دێ سالۆخه‌تێن زارۆى گوهۆریت، ژبه‌ر چ؟ ژبه‌ر وێ چه‌ندێ كو هه‌مى د راستگۆنه و دره‌وانان كه‌ن.
1. ره‌فتارێن فێرخوازى:
زارۆ وه‌رارێ د ناڤ خێزانه‌كێ دا دكه‌ت، كه‌سوكارێن وێ خێزانێ دره‌وان دكه‌ن ب ئاشكه‌رایى، له‌ورا دێ ژ وان فێربن كو دره‌و كرن تشته‌كێ سروشتى یه، یان ژى رێیه‌كه یان نه‌خشه‌كه مانا وێ یاسروشتى یه، له‌ورا دێ بینى زارۆ د ناڤ وێ خێزانێ دا هه‌مى دێ دره‌وان دكه‌ن، چنكو نموونه‌یێن وان یێن مه‌زن یێ دره‌وان دكه‌ن.
ئه‌ڤجا نابیت ئه‌م لۆما ل زارۆیان بكه‌ین ل سه‌ر رابوونا وان ب ره‌فتاریێن دره‌وێ، چنكو ئه‌و دێ دره‌وێ كه‌ن دبیت ژبه‌ر هندێ بیت دا بشیێن به‌رامبه‌ر ژیانا خوه رابوه‌ستن ئه‌وا تێدا دژیت، هنده‌ك جاران وه‌كى مه گۆتى ل سه‌رى گوهۆرینا ژینگه‌هێ دبیته ئه‌گه‌ر كو ره‌فتارێن زارۆى بێنه گوهۆرین، ئه‌گه‌ر ئه‌و ژینگه‌ها دچیته د ناڤ دا، هه‌مى د راستگۆى بن و دره‌وان نه‌كه‌ن، دێ بیته نموونه‌یه‌كا باش بۆ گوهۆرینا ره‌فتارێن خراب یێن زارۆى.
2. پێدڤیێن دلۆڤانى یان یێن پاراستنا خوه‌یى:
ـ ڤه‌گوهاستنه‌كێ یان گونه‌هه‌كا ده‌ستنیشانكرى.
ـ خوه نائێخته رویێ شه‌رمێ.
ـ دا خوه ژ قوتانێ رزگاركه‌ت.
د ناڤ وان خێزانان دا ئه‌وێن شاشى ب توندى سزا دده‌ن، زارۆیێن وان شه‌رم دكه‌ن دره‌وا بكه‌ن، یان شاشیان بكه‌ن یان زێده‌گاڤیان، دبیت زارۆ هۆسا فێربیت كو ئه‌و نه‌د ئارامن هه‌كه هات و وان شاشیه‌ك كرن، ئه‌ڤجا یاپێدڤى یه كار دگه‌ل چاڤدێرێن زارۆیان بێته‌كرن، داكو پێگوهۆرێن قوتانێ نیشا وان بده‌ن، ژ ده‌ستپلینێ و هه‌روه‌سا نیشا وان بده‌ن دێ چاوا ب رێز و حورمه‌ت پشته‌ڤانیا زارۆیان كه‌ن داكو خوه بگوهۆرن هه‌كه ڤیان ره‌فتارێن خوه بگوهۆرن.
ـ دا مفایه‌كێ یان باشیه‌كێ ب ده‌ستخوه‌ڤه بینیت.
ـ سه‌رنجا خه‌لكى رابكێشین.
د ناڤ خێزانێن هه‌ژار ب ڤیان و دلۆڤانیێ و خوارنێ و به‌رێخودانێ یان گرنگیدانێ ب زارۆیان، یان ده‌مێ زارۆیان، زارۆك دبیت فێرى هه‌ڤركیێ ببیت داكو به‌رێ خوه دانێ ب ده‌ستخوه‌ڤه بینت، دره‌و دبیت ببیته رێیه‌ك ئه‌وا كو بشیێت تشتێ وى بڤێت بده‌ستخوه‌ڤه بینت، یان دا ژ برایێ خوه سه‌ربكه‌ڤیت، دبیت حه‌سوودیێ پێ دبه‌ت ژ ب هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ یان هه‌ر تشته‌كى، جاره‌كا دى پێدڤى یه كار بێته‌كرن ل گه‌ل چاڤدێرێ زارۆیان داكو هاریكاریا وى بهێته كرن دا بشیێت براوه‌ستیت ل به‌ر پێدڤیێن زارۆى ب رێیه‌كێ یا ئاڤاكه‌ر بیت، بۆ نموونه هاریكاریا وان بكه‌ت كو گرنگیێ ب زارۆى بده‌ت وه‌كى كانێ چاوا گرنگیێ ب خووشك و برایێن وى دده‌ن، پاراستنا ره‌فتارێن ئه‌رینى بكه‌ت، سه‌رده‌رى وه‌كى ئێك ل گه‌ل هه‌ڤركیێن وان بهێته‌كرن.
3. دینامیكیا خێزانى/ جۆرێ تێكه‌لیا جڤاكى:
ـ تۆلڤه‌كرن/ بێزارى یان عێجزى دژى یێن دى: ئه‌گه‌ر زارۆ ب شێوه‌یه‌كێ نه‌یێ دروست سه‌ره‌ده‌ریێ بكه‌ت، یان یێ گریار بیت ژ برایێن خوه یان یێ عێجزبیت ژ هه‌ڤاله‌كێ خوه یێ قوتابخانێ، و نزانیت دێ چاوا سه‌ره‌ده‌ریێ گه‌ل وان هه‌ستان كه‌ت، ب شێوه‌یه‌كێ ئاڤاكه‌ر، دبیت دێ به‌ر ب دره‌وێ ڤه چییت، داكو ببیته خودان هێز یان هێزه‌ك بۆ په‌یدابیت به‌رامبه‌ر هه‌لویسته‌كێ ده‌ستنیشانكرى.
كارتێكرنا په‌روه‌ردا هۆنه‌رێ مۆزیكێ ل سه‌ر زارۆیان
مۆزیك ل باخچه‌یێن زارۆیان (1)
نیهادسه‌عدوللا
مۆزیك د ناڤ باخچه‌یێن زارۆیان دا ژ پرۆگرامێن نوویه دهێته بكارئینا ل ناڤ جڤاكێ مه، لێ په‌یوه‌ندیا د ناڤبه‌را مۆزیكێ و په‌روه‌ردێ دا ژمێژه‌یه، بیر و بۆچوون ل دۆر مۆزیكێ و كارتێكرن و كاریگه‌ریا وێ دگوهۆرن ل ده‌ف زانا و كه‌سانێن شاره‌زا د په‌روه‌رده و فێركرن و مۆزیكێ دا، ژ وان گوهۆرین و رۆلان، رولێ ده‌روونى و یێ وژدانى و رۆلێ جڤاكى و یێ فێركرنێ، به‌لێ پتریا زانا و خودانێن فه‌لسه‌فه و زانایێن ده‌روونى یێن زارۆیان گرنگیه‌كا مه‌زن داینه ب كارتێكرنا مۆزیكێ و رۆلێ وێ د ناڤ په‌روه‌رد و فێركرنێ دا.
فه‌یله‌سۆفێ فه‌رنسى (جان جاك رۆسۆ) ئه‌وێ كو ژیانا خوه‌ه ده‌ستپێكرى وه‌ك مامۆستایێ مۆزیكێ ل فه‌ره‌نسا و سۆیسرا، ل دۆر گرنگیا هه‌ستێن زارۆى ئاخفتیه، و هه‌ستا گوهلێبوونێ ب یا مۆزیكێ ڤه گرێدایه، ژ دیتنێن وى بۆ فێركرنا مۆزیكێ بۆ زارۆیى دبێژیت: دڤێت ئه‌م زارۆكى فێر بكه‌ین ئاوازان ژبه‌ر بكه‌ت و چێكه‌ت، هه‌كه چ نه‌بیت هنده‌ك پارچێن ئاوازان ئه‌و بخوه به‌رهه‌ڤ بكه‌ت، یان ژى دڤێت مامۆستا ل باخچه‌یان ب تنێ تشتێ ره‌سه‌ن یێ زارۆیان بده‌تێ.
هه‌روه‌سا (بستالوتزى) ئێك ژ گرنگترین زانا یان بوویه یێن ده‌زگه‌هێ (ب ده‌ستڤه‌ئینانا حه‌ز و ڤیانێن ده‌روونى) كو دهێته هه‌ژمارتن باشترین ژێده‌رێن هزروبیران ل دۆر په‌روه‌ردا زارۆیان، كو دوپات دكه‌ن كو مۆزیكێ گرنگیا خوه‌یا تایبه‌ت یا هه‌ى د ناڤ پرۆگرامێن خواندنێ دا، هه‌روه‌سا دانپێدان كریه ب گرنگیا وه‌رارا سترانێ ل ده‌ف زارۆیان و كارتیكرنا خوه‌یا تایبه‌ت هه‌یه ل دۆر هه‌ڤسه‌نگیا كه‌سایه‌تیا زارۆیى، هزرێن وى یین سه‌ره‌كى ل دۆر ڤان خالێن ل خوارێ رێزكرى بوویه:
•ئارمانج ژ په‌روه‌ردێ وه‌راره نه‌بتنێ فێركرنه.
•زارۆك كاكلكا گرنگیدانێ یه د كریارا فێركرنێ دا، و وه‌رارا وى ب شێوه‌یه‌كێ دروست ب جه ناهێت هه‌تاكو سه‌قایێ ڤیان و دلۆڤانیێ و رێزگرتنێ نه‌هێته به‌رهه‌ڤكرن، چنكو ب ڤان رێیان زارۆ سیسته‌م و پێزانینان بده‌ستخوه‌ڤه دئینیت.
• پێدڤیه وه‌سا سه‌حكه‌ینه زارۆى كو ئه‌و یه‌كه‌كا ئێكانه‌یه یاڤه‌گره ژ شیانێن خودایێ مه‌زن داینێ و ل سه‌ر مامۆستا ئه‌وه رێزێ لێ بگریت.
•ل سه‌ر كه‌رتێ په‌روه‌دێ ئه‌وه‌یه كو ڤان شیانا ره‌نجخور بكه‌ت یێن ل ده‌ف زارۆى، هه‌روه‌سا دڤێت وى سه‌قایێ بۆ به‌رهه‌ڤبكه‌ت بشیێت ده‌ربرینێ ژێ بكه‌ت، ئه‌ڤه هه‌مى ب رێیا هه‌لویستێن فێركرنێ و تێكهه‌ل بكه‌ن ل گه‌ل هه‌ستكرنا ب خۆشیێ.
• باشترین كاودان ئه‌وێن په‌روه‌ردا باش بجه دئینن ئه‌وه یا ده‌لیڤێ ده‌ته زارۆیان ده‌ربرینێ ژ هه‌ست و هزرو بیرێن خوه بكه‌ن بشێن بزاڤێن خوه یێن خویى بجه بینن، هزرێن خوه یێن كه‌سایه‌تى، و كارێ مامۆستای یێ گرنگ ئه‌وه وان كاودانان به‌رهه‌ڤ بكه‌ت.
• پشتگه‌رمیا په‌روه‌ردێ ل گه‌ل زارۆى دڤێت ل دووڤ هێزا وى یا ناڤخوه‌ى بیت، پتر ژ هێزا وى یا ده‌رڤه‌ى، هه‌روه‌سا دڤێت به‌رده‌وام دڤه‌گوهاستنێ دابیت ژتشتێ هه‌ستپێكرى بۆ تشتێ ب تنێ و ژ یێ ب ساناهى بۆ یێ ب زه‌حمه‌ت.
• هه‌روه‌سا (فرۆیل)ى ژى ژلایێ خوه‌ڤه گرنگى ب ئاڤاكرنا باغچه‌یێن زارۆیان هه‌بوویه، ئه‌و ژى ئێك هه‌ڤالێن ده‌زگه‌هێ (ب ده‌ستڤه‌ئینانا حه‌ز و ڤیانێن ده‌روونى) بوویه، گرنگى ب سترانگۆتنێ دایه داكو ب بیته ده‌لیڤه‌ك بۆ زارۆى وه‌رارێ بكه‌ت وه‌راره‌كا سرۆشتى یا بێ كێماسى، ژ گرنگترین هزرێن وى یێن د ڤى ب وارى دا:
• ئارمانجا په‌روه‌ردێ ئه‌وه هاریكاریا زارۆیان بكه‌ت كو ده‌رگه‌هێن هێزێن خوه شیانێن خوه ڤه‌كه‌ت و شیانێن خوه پێش بێخیت.
• گرنگیا باغچه‌ى ئه‌وه وه‌رارێ بێخیته لایه‌نێن ئاقلى و یێن ئه‌خلاقى و له‌شى و هه‌ستان ل ده‌ف زارۆى په‌یداكه‌ت.
• راهێنان ب ئه‌ندامێن هه‌ستپێكرنێ و لڤینا، و وه‌رارئێخستنا هه‌ستێن گوهلێبوونێ ب رێیا سترانگۆتنێ و موزیكێ.
• بكارئینانا یاریان د ناڤ په‌روه‌رده و فێركرنێ دا چنكو مۆزیك د ناڤ په‌روه‌رده و فێركرنێ دا خۆشیێ و ئارامیێ ل ده‌ف زارۆیان په‌یدادكه‌ت، لایه‌نێن ئاقلى پێش دئێخیت و بیروباوه‌رێن ئه‌خلاقى ب ده‌ستخوه‌ڤه دئینیت.
رۆژا جیهانى یا مۆزیكێ
نیهادسه‌عدو الله
رۆژا (1/10) ل هه‌مى ساله‌كێ رۆژا جیهانى یا مۆزیكێ یه، ده‌ستنیشانكرنا رۆژه‌كێ بۆ هونه‌رێ مۆزیكێ د هه‌ر ساله‌كێ دا، كاره‌كێ زۆر پێدڤى بوو و ژبه‌ر گرنگیا كارێ مۆزیكێ و رۆلێ وێ د ناڤ هه‌ر جڤاكه‌كى دا، بوونا نیاسینا هونه‌رێن هه‌مى ملله‌ته‌كى ل جیهانێ و هه‌ڤناسـینا وان, ل سالا (1949) بریار هاته‌دان ژلایێ رێكخراوا (یۆنسكۆ) ڤه ل پاریس كو جڤاته‌ك بهێته دانان بناڤێ (جڤاتا جیهانى یامۆزیكێ ) ئه‌ڤێ جڤاتێ كار دكر ژ بۆ پشته‌ڤانیا هونه‌رى َ مۆزیكێ و دووڤچوون ل سه‌ر بزاڤێن دهاتنه ئه‌نجامدان دكر, ئه‌ڤێ جڤاتێ هه‌تاكو سالا (1973) كارێ خوه دكر، ده‌مێ ئه‌ڤێ جڤاتێ كۆنگرێ خوه‌یێ (15) پانزدێ گێراى ل باژێرێ (لۆزان ) ل سۆیسرا، د ڤى كۆنگره‌ى دا، بریاردان، بۆ جارا ئێكێ ژ چریا ئێكێ ئانكو رۆژا (1/10) ژ هه‌مى ساله‌كێ ببیته رۆژه‌كا جیهانى بۆ مۆزیكێ ب ناڤێ (رۆژا جیهانى یا مۆزیكێ).
بێگومان ده‌ستنیشانكرنا ڤێ رۆژێ ژلایێ رێكخراوا یۆنسكۆ ڤه چه‌ند ئارمانج ل دووڤ دا هه‌بووینه، ئه‌وژى وه‌كى ل خوارێ دیاركرین:
1ـ به‌لاڤكرنا هونه‌رێ مۆزیكێ د ناڤبه‌را هه‌مى ملله‌تێن جیهانێ دا.
2ـ بده‌ستڤه‌ئینانا مه‌ره‌مێن بلند یێن یۆنسكۆ ئه‌وێن داخوازا ئاشتیێ و هه‌ڤالینیێ د ناڤبه‌را ملله‌تێن جیهانێ دا دكه‌ن، گه‌شه‌پێدانێ ب ره‌وشه‌نبیریا وان بده‌ن، و پووته‌دانێ ب شیانێن وان بكه‌ن.
3ـ نیاسینا بزاڤێن (جڤاتا جیهانى یا مۆزیكێ) و رێكخراوێن وێ یێن جیهانى و لیژنێن وێ یێن نه‌ته‌وایێ وه‌راركرنا بنیات و پرۆگرامێن وێ.
ل سـه‌ر ڤى بنیاتى هه‌ر ملله‌ته‌ك دێ ب ڤێ هه‌لكه‌فتێ رابیت بگێرانا ئاهه‌نگێن جۆراوجۆر، وه‌ك گێرانا كور و سمینارێن مۆزیكێ، سازدانا به‌ریكانێن ستران و مۆزیكێ، داكو د ڤێ رۆژێ دا گه‌هشتنه‌ك د ناڤبه‌را هونه‌رمه‌ندان دا په‌یدابیت، هه‌ر وه‌سا پیشـانگه‌هێن ئامیرێن مۆزیكێ دهێنه ڤه‌كرن، نڤێسین ل سه‌ر مۆزیكێ دهێنه به‌لاڤكرن د ناڤ رۆژنامه و كۆڤاران دا, داكو پتر پووته ب هونه‌رێ مۆزیكێ ژهه‌مى لایه‌كى ڤه بهێته‌دان، دیسا چه‌ند لیژنه‌یه‌ك دهێنه دانان ژ ڤان لیژنا پێكدهێن:
1ـ لیژنا په‌روه‌ردێ و ره‌وشه‌نبیریا مۆزیكێ.
2ـ لیژنا فلكلۆرێ مۆزیكێ.
3ـ لیژنا هونه‌رێ مللى.
4ـ لیژنا به‌رهه‌مێن مۆزیكێ .
5ـ لیژنا ڤه‌كۆلینێن مێژوویى.
ئه‌م ژى وه‌ك كورد وه‌كى هه‌مى ملله‌تێن جیهانێ گرنگیێ ب ڤێ رۆژێ دده‌ین، ل دووڤ شیانێن خوه ڤێ بیره‌وه‌ریێ دگێرین ب ئاهه‌نگ و ستران و گێرانا كور و سمینار و خه‌لاتكرنا هونه‌رمه‌ندێن سترانبێژ و مۆزیكژه‌ن یێن خزمه‌تا مۆزیكێ و سترانێ كرین، جاران ژى سه‌ره‌دانا مالێن سترانبێژ و مۆزیكژه‌نان دكه‌ین دا پتر نێزیكێ ئێك ببین، و چ جاران مه نه ڤیایه خوه كێمتر ببینین ژ چ ملله‌ته‌كى.
هه‌ر ملله‌ته‌ك ل دووڤ پووته‌دانا خوه بۆ هونه‌رێ مۆزیكێ و پشته‌ڤانیكرنا هونه‌رمه‌ندێن مۆزیكژه‌ن و سترانبێژان كارى بۆ ڤى هونه‌رێ پێشكه‌فتى دكه‌ت.
دیسا گه‌له‌ك ژ وان ملله‌تان نه‌بتنێ رۆژا ده‌ستنیشانكرى بتنێ ئاهه‌نگا دگێرن و كور و سمیناران پێشكێش دكه‌ن، به‌لكو به‌رى ده‌ستپێكرنا (10ـ 15) رۆژا كارێ خوه دكه‌ن و بزڤا و چالاكیێن هونه‌رى مۆزیكێ و ستران و ئاهه‌نگا پێشكێش دكه‌ن.
خۆشبه‌ختانه پرۆسیسا بیرهاتنا (ریفراندومێ) ژى كه‌فته د ڤێ مه‌هێ و د ڤان رۆژان دا، كو هونه‌رمه‌ند و جهێن به‌رپرسیاریا هونه‌رمه‌ندان دكه‌ن زووتر ژ سالێن بۆرى هشیار دكه‌ن ب (رۆژا جیهانى یا مۆزیكێ)، ئه‌ڤ ساله و سالێن بهێن دێ دجودابن ژ سالێن بۆرى، ژبه‌ر كو (ریفراندومێ) بارێ مه سڤككر هه‌ر زوى دێ ئاهه‌نگ هێنه گێران و ستران هێنه تۆماركرن و پێشكێشكرن و گۆتن ل سه‌رانسه‌ر كوردستانێ، به‌لكو سه‌رانسه‌رى جیهانى ئاهه‌نگ دێ هێنه گێران ژلایێ وان كوردێن دلسۆزێن ل ده‌ڤه‌رى وه‌لاتى و ل هه‌ر وه‌لاته‌كێ جیهانێ دژین، ئه‌ڤرۆ دبنه دو بیرهاتن د ئێك ده‌م دا دهێنه ساخكرن، له‌ورا مه وه‌ك هونه‌رمه‌ندێن سترانبێژ و مۆزیك ژه‌ن پێدڤى ب پشته‌ڤانیا حوكمه‌تا كودرستانێ و پاریزگه‌ها دهۆكێ و لقا/1 (پ،د،ك) ل دهۆكێ و حزب و لایه‌نان و كه‌سانێن ده‌وله‌مه‌ند هه‌یه، وه‌ك سه‌ندیكا هونه‌رمه‌ندێن كوردستانێ ب ئه‌ندامێن خوه‌ڤه یێن ناڤه‌ندا مۆزیكێ و ب تایبه‌تى ل باژێرێ دهۆكێ، هه‌ر زوى به‌رهه‌ڤیا خوه دیاركریه بۆ ڤێ چه‌ندێ، هیڤیا مه ئه‌وه بشێن خزمه‌تا گشت هونه‌رمه‌ندێن سترانبێژ و مۆزیكژه‌نێن دهۆكێ بكه‌ین، خزمه‌تا خه‌لكێ دهۆكێ و جه‌ماوه‌ر و حه‌زژێكه‌رێن ستران و مۆزیكا كوردى بكه‌ین، دوباره ئه‌ڤ رۆژه ل هه‌مى سترانبێژ و مۆزیكژه‌نا پیرۆز بیت.
خوه چێكه د مه‌ها ره‌مه‌زانێ دا
نیهاد سه‌عدوللا
خوه چێكه و یێ باشتر و جودابه خوه باشتر لێ بكه، زانین بتنێ ناهێته هه‌ژمارتن هێز د ڤى چه‌رخى دا، چه‌رخێ كۆمپیۆته‌ر و ئه‌نترنێت و له‌زێ، به‌لێ چاوانیا بجهئینانا وێ ئه‌وه حنێر و هێز. كه‌سانێن تایبه‌ت گه‌هشتینه هندێ كو (7) ره‌وشت یێن هه‌ین دبنه بیروباوه‌رێن ده‌سپێكێ یێن سه‌ركه‌فتن د كاریگه‌ریا مرۆڤى دا، ئه‌و ژى هه‌كه مرۆڤ شیا بده‌ستخوه‌ڤه‌بێخێت دێ شیێ ئاسته‌نگان ژ رێیا خوه راكه‌ت، ئه‌و ژى ئه‌و ئاسته‌نگن كو ناهێلن مرۆڤ پێشبكه‌ڤیت.
1ـ یێ ئه‌رێنى به یێ ده‌ستپێشخه‌ربه.
2ـ ده‌ست پێبكه و بلا ئارمانجیێن ته ل به‌ر ته د رۆهن و ئاشكه‌رابن، ئانكو تو ب زانى تو بۆچى وى كارى دكه‌ى.
3ـ كارێن خوه یێن گرنگ بدانه به‌رى هه‌مى تشتان، ئه‌وێ دێ پاشه‌رۆژا ته ده‌ستنیشانكه‌ت.
4ـ هزران د وى تشتى دا بكه، بلا تو مفاى بگه‌هینیه هه‌مى مرۆڤان.
5ـ هه‌ولبده خه‌لكى تێبگه‌هینه به‌رى تو ل گه‌ل باخڤى
6ـ كاربكه د گرۆپه‌كى دا، و هه‌ڤكاربه ل گه‌ل یێن دى.
7ـ به‌رده‌وام دگوهۆرینێ دابه، به‌ر ب نووخوازیێ.
ب هه‌لكه‌فتا مه‌ها ره‌مه‌زانێ چه‌ند شیره‌ت ژ ده‌ف بابه‌كى بۆ كورێ وى
نیهاد سه‌عدوللا
بابه‌كى شیره‌ت ل كوڕێ خوه یێ شۆفێر دكرن و گوتێ: هشیاربى كورێ من شه‌رێ كه‌سێ نه‌كه‌ى ژ شۆفێرین ل سه‌ر هێلا وه، هزار جارایێ هشیاربى كو تجاوزێ ل سه‌ر وان نه‌كه‌ى، خوه ب په‌یڤه‌كا بتنێ ژى، یان به‌رێخوه نه‌ده‌یه‌وان به‌رێخودانه‌كا دوژمنانه، یان ب چاڤێن گرێ، یان ب كه‌ربوكین، نه‌ترسینه، هزرنه‌كه كو تو ژ وان بهێزترى، چنكو تو نزانى د بنیات دا تو سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل كێ دكه‌ى، چنكو چێدبیت ئه‌وێ تو نه‌ڤیانا وى رادكه‌ى یان تجاوزێ ل سه‌ر وى دكه‌ى ئێك ژ خودانێن ده‌سهه‌لاتێ بیت، خودان پاره و ئاڤاهى و ده‌سهه‌لات بیت، یان ئه‌و بیت ژ ماله‌كێ یه گه‌له‌ك دبۆشن كور و زه‌لام گه‌له‌ك تێدا هه‌نه، یان یێ خودان گه‌له‌ك مرۆڤ بیت، یێ به‌رهه‌ڤ بیت بۆ شه‌ر و خوه لێكدانا و ئاریشان په‌یدادكه‌ت، دبیت ژ وان بیت یێن سه‌رگه‌رم و كه‌ل كو هه‌ر كاره‌كێ بكه‌ن یێ دوژمنانه بیت و د خه‌ما سزایێن وێ ژى نه‌بیت. سڤكاتیێ ب كه‌سه‌كى نه‌كه‌ى هه‌ر یێ چاوا بیت ژیێ وى چه‌ند بیت، یان كانێ جۆرێ ترۆمبێلا وى چیه، خوه هه‌كه ئه‌و ب تنێ ژى ترۆمبێلا خوه بهاژۆت، چنكو نه‌دووره ئه‌وێن هۆسا هنده‌كێن دى یێن ل دووڤ وى دئێن، كو ڤێجا ژیانه ته و پاشى یا مه ژى ل گه‌ل ته بكه‌ته نه‌خۆشى ژ ئه‌نجامێ هه‌ڤركى یان بێهن ته‌نگیه‌كێ، یان شاشیه‌كێ، وى كربیت كو تو د ده‌مه‌كێ خه‌مبارببی یان تووره‌بوونێ دا كاره‌كێ خراب بكه‌ى و نه‌شیێن خوه ل سه‌ر هشێن خوه، خوه‌راگرى و له‌زێ د ئاخفتنێ دا بكه‌ى، تشتان بێژى و سزایان ژ بیربكه‌ى یان بجڤه نه‌وه‌رگرى، ئه‌ڤجار سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل هه‌ر كه‌سه‌كى بكه چ نه‌یێ نیاس بیت یان یێ نیاس بیت، ب رێز و حورمه‌ت، هندى تو نه‌زانى كانێ ئه‌و كیه و چ هێز و ده‌سهه‌لات ل پشتا وى هه‌نه، ژبلى وێ چه‌ندێ كانێ ئه‌و بخوه چه‌ندیێ زۆر دار و بیروباوه‌ر د ده‌روونێ وى دا هه‌نه یانه؟ نه‌دووره د ئێكه‌م به‌رسڤدانا وى دا دوربه‌كێ مه‌زن بدانیته‌ته، زیانێن مه‌زن بته بكه‌ڤین.
گرنگیا فێربوونێ
نیهادسه‌عدوالله*
(1ـ3)
فێركرنا زارۆیان نامینته د وى ده‌مى دا ب تنێ ئه‌وێ ل قوتابخانێ دبۆرینن، چنكو ئه‌و ب رێیێن جودا جودا فێردبن، ل گه‌ل هه‌ڤالان، دگه‌ل ئه‌ندامێن خێزانێ ل مال، یان ل گۆره‌پانێن یاریان، یان هه‌ر جهه‌كێ دى یێ رۆژانه لێ خرڤه دبن.
هه‌ر زارۆیه‌ك ده‌مێ دچیته قوتابخانێ هنده‌ك تشتێن دێ یێن ل گه‌ل وى هه‌یین، ئانكو هنده‌ك پێزانین یێن هه‌ین، ل گه‌ل خوه دبه‌ته قوتابخانێ وه‌كى (كه‌سایه‌تیا وى، ناسناما وى یا جودا ئه‌وا ژ بیروباوه‌ران كو پێكدهێت، شاره‌زایى، پێزانین و تشتێ ئه‌و گرنگیێ پێ دده‌ت، كو یێ گرێدایى ب ژیانا وى ڤه ل ده‌رڤه‌ى قوتابخانێ.
هه‌ر ب ڤى شێوه‌ى كانێ زارۆ چ فێردبیت ژ قوتابخانێ، ئه‌و تشتێ فێربوویێ ل گه‌ل شاره‌زایا ژ قوتابخانێ دڤه‌دگوهێزته مال.
بۆ نموونه (ئه‌ركێن مال، بجه ئینانا وان شاره‌زایان یێن فێربوویێ ل قوتابخانێ یێن زانستى د هنده‌ك هه‌لویستان دا، یێن ژیانا خوه یا رۆژانه پێ دبۆرینیت یان ل گه‌ل دبۆرینیت.
ژیانا زارۆیان ل ده‌رڤه‌ى قوتابخانێ، گه‌له‌ك ده‌لیڤه یێن جۆراوجۆر بۆ په‌یدادبن، دبیت ئه‌و ده‌لیڤه ببنه ئه‌گه‌ر كو شاره‌زایێن وى یێن فێركرنێ و زانینێ پێشبێخن.
ئه‌گه‌ر هۆسا بهێته پێش بینیكرن كو هۆسا سه‌حكه‌ینه ژیانا زارۆیان یا فێركرنێ، پێدڤى ب پشته‌ڤانیێ دبیت بۆ فێركرنا زارۆیان ب شێوه‌یه‌كێ به‌رفره‌ه، كو هه‌مى ژیانا زارۆیان بخوه‌ڤه بگریت شاره‌زایێن وان یێن فێركرنێ ل ده‌رڤه‌ى قوتابخانێ و د ناڤ قوتابخانێ دا.
ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ ل ده‌مێن بۆرى گرنگیه‌كا زێده هاته كرن ژلایێ كه‌سانێن تایبه‌تمه‌ند و ڤه‌كوله‌رێن په‌روه‌رده‌یى بو خواندن وگرنگیا بابه‌تێ په‌یوه‌ندیا دناڤبه‌را مال وقوتابخانێ دا،و رولێ دایك و بابێن زارۆكان و كه‌س و كارێن وان، وماموستا و فێركرن و پێش ئێخستنا زارۆكێن وان.
دیسان ژى هاتیه هه‌ژمارتن ژتشتێن سه‌ره‌كى كو پێدڤى ل سه‌ر راوستیانێیه دهه‌مى ئاستان دا، هوسا هشیارى زێده بوو ل دور ڤێ چه‌ندێ، به‌لكو پێدڤى بو كو ئه‌گه‌رێن به‌رهه‌ڤ یێن ده‌رڤه‌ى چارچوڤێ قوتابخانێ وزانینا چه‌نداتیا سه‌ركه‌فتنا زارۆكان و رولێ وى ل قوتابخانێ.
هه‌روه‌سا گرنگی هاته دان ب ژینگه‌ها زارۆك تێدا دژیت، ژینگه‌ها وان ره‌وشه‌نبیریا وان، ژبه‌ر دهێنه هه‌ژمارتن ژێده‌رێن فێركرنێ ئه‌وێن پشته‌ڤانیا فێركرنێ دكه‌ن.
پرسیار زێده‌بون ل دور چه‌نداتیا گرێدانێ دناڤبه‌را فێركرنا زارۆكى ل قوتابخانێ و راهاتنێن وى ل ده‌رڤه‌ى چارچوڤێ قوتابخانێ.
وگه‌له‌ك نڤیسین و ڤه‌كولین هاتنه ئه‌نجام دان ژبو وێ چه‌ندێ دا بگه‌هنه ئه‌نجامێ تێگه‌هشتنا باشتر وكویرتر ل دور په‌یوه‌ندیا دناڤبه‌را قوتابخانێ و دایك و بابێن زارۆكان.
وئه‌ڤ چه‌نده هه‌مى دچیته چارچوڤێ زیره‌كى و وه‌ستیانا چاڤدێریا بو پشته‌ڤانیكرنا فێركرنا زارۆكان بو دویرترین جهێ بشێن یان شیانێن بشێن نه‌خاسمه ل سالێن ده‌ستپێكێ ژ یێ زارۆكى یێ فێركرنێ.
هه‌روه‌سا وان ڤه‌كولینا دیاركریه رولێ پشكداریا دایك و بابێن زارۆكان د پروسێسا فێركرنێ دا، روله‌كێ گرنگه بو كێم كرنا وێ دویربونا دناڤبه‌را زارۆكان دا ژى.
هه‌روه‌سا ژئه‌خلاقیاتێن جڤاكى وئابورى ئه‌وێن پێدڤى چاڤدانێ ونێزیكێن وان و كاودانێن ساده.
به‌رسڤا ڤێ چه‌ندێ ئه‌وه یه كو قوتابخانه رابیت ب به‌رهه‌ڤكرنا پێزانینا و كه‌رستا و كورسیێن فێركرنێ بو زارۆكان و بو دایك و بابێن وان ژى ب رێكه‌كا ب ساناهى وخوش، ودیاركرینه كو پێدڤى یه په‌یوه‌ندى دناڤبه‌را ماموستا وقوتابیان ودایك وبابێن واندا هه‌بیت، وئه‌ڤ چه‌نده پروسێسا خواندن و فێركرنێ ب هێز دئێخیت.
• گرنگیا فێركرنێ.
فێركرن، بزاڤه‌كه، دهێته ئه‌نجام دان، بو مه‌ره‌ما پێش ئێخستنا پروسێسا فێركرنێ و زانینێ، وبیروباوه‌رێن روحى وتێگه‌هشتن وڤێراگه‌هشتنێ، ئه‌وا مرۆڤ پێدڤى دبیتى، ل هه‌مى بوارێن ژیانێ دا، زێده‌بارى وه‌رگرتنا شاره‌زایا وزانیاریا، دهه‌ر بواره‌كێ مرۆڤى بڤێت ل سه‌ر بچیت، یان ده‌ست نیشان بكه‌ت.
• دیسان گرنگیا فێركرنێ دهێت وه‌كى ل خوارێ دیاركرى :
• مرۆڤى ژ نه‌زانینێ دپارێزیت.
• پێزانینا ده‌ته مرۆڤى دهه‌ر بواره‌كى دا.
• ئه‌و چه‌كێ هه‌مى مرۆڤانه .
• شیان و زانیاریێن مرۆڤى به‌رفره‌ه و زێده دكه‌ت.
• هزرێن مرۆڤى پێش دئێخیت.
• شیانا ده‌ته مرۆڤى ، مرۆڤ ئافراندنێ بكه‌ت .
• شیانا ده‌ته مرۆڤى هزرێن خو بكه‌ت و وان هزران پێش بێخیت.
*به‌كالۆریۆس ب په‌روه‌ردا زارۆیان
گرنگیا فێربوونێ (2ـ3)
ئه‌گه‌رێن دبنه پالده‌ر كو فێركرن ل ده‌ف زارۆیان لاواز بیت: گرنگینه‌دانا دایك و بابان كانێ چ ل قوتابخانێ دهێته ئه‌نجامدان. نه‌چوونا دایك و بابان بۆ قوتابخانێ و پرسیاركرنا زارۆیان و ئاستێ وان. نه‌زانینا دایكوبابان كانێ چ پێشكه‌فتن ل قوتابخانێ و د سیسته‌مێ خواندنێ دا دهێنه ئه‌نجامدان. لاوازبوونا په‌یوه‌ندیا مال و زارۆیان، و كانێ گه‌هشتینه چ ئاست. نه‌پرسیاركرنا دایكوبابان ژ مامۆستایێن زارۆیان چ دخوینن؟ چاوا نیشا زارۆیان دده‌ن، چ نیشا دده‌ن؟ پرسیارنه‌كرنا دایكوبابان ل ئاستێ زارۆیان. لاوازبوونا په‌یوه‌ندیا دایكوبابان ل گه‌ل قوتابخانێ، گرنگیا دایكوبابان ب زارۆیان دبیته ئه‌گه‌ر كو مامۆستا ژى گرنگیێ ب زارۆیێن وان بده‌ن. نه‌هاریكاریكرنا قوتابیان و دابینكرنا پێدڤیان بو زارۆیان. نه‌ڤیانا زارۆیان بۆ خواندن و فێركرنێ، ژبه‌ر هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ. سه‌ره‌ده‌ریا خراب یا مامۆستا ل گه‌ل زارۆیان. سه‌ره‌ده‌ریا خراب یا دایكوبابان ل گه‌ل زارۆیان. نه پویته‌پێدانا دایكوبابێن زارۆیان ب زارۆیان ب خوه، و نه‌بۆراندنا چه‌ند ده‌مه‌كێ رۆژانه ل گه‌ل زارۆیێن خوه. گرنگیا فێركرنێ ل قووناغا سه‌ره‌تایى (بنه‌ره‌تى). گه‌شه‌كرنا شاره‌زایێن سه‌ره‌كى یێن جۆراوجۆر، ب تایبه‌تى زمان و شاره‌زایێن زمانى. فێركرنا پیت و په‌یڤێن ده‌سپێكێ هه‌ر ژ پیتا (أ ……. ى). فێركرنا زارۆیان بۆ چێكرنا و وێنه‌یێن پیت و په‌یڤان. فێركرنا زارۆیان بۆ نڤیسینا دروست، ل سه‌ر هێلا راست و جوان نڤیسینێ و باش و دروست. ڤیانا زارۆیان بۆ خواندن و نڤیسینێ. فێركرنا زارۆیان و هیكرنا وان بۆ خواند و ئاخفتن و ده‌ربرینێ ژ تشتێ دی یێن وێنه‌یان. گه‌له‌ك زانیاریا ده‌نه زارۆیان، ل دۆر بابه‌تێن جۆراوجۆر. گه‌شه‌كرنا شاره‌زایێن بیركارى ( + ، – ، ÷ ، × ). دانا زارۆیان شاره‌زایێن لڤینا. دانا زانیاریا و پێزانین ل دۆر نعمه‌تێن خودایى ده‌ست و چاڤ جهێ جوگرافى و جڤاكى. ب هێزكرنا په‌یوه‌ندیا زارۆیان ل گه‌ل مال و هه‌ڤالان. زانینا مرۆڤى ب گیانه‌وه‌ران و روه‌كان، و مفایێ وان د ژیانا مرۆڤى دا. گه‌شه‌كرنا كارێن ده‌ستى یێن زارۆیان یێن ئه‌و بخوه پێ رادبن یان بۆ خه‌لكى. دانا زانیاریان بۆ زارۆیان ل دۆر ئه‌رك و مافێن زارۆیان. چاڤدانا ڤیانا دایكوبابان و رۆلێ زارۆیان دا. ئه‌ركێ دایكوبابان ل سه‌ر زارۆیان و مرۆڤى. ڤیانا وه‌لاتى د دلێ زارۆیان دا . گه‌شه‌كرنا حه‌زوڤیانا بۆ خواندن و فێركرنێ و نڤیسینێ. ڤیانا زارۆیان بۆ رابوونا وان ب كارێن باش و دووركه‌فتن ژ كارێن خراب و ب زیان. چاوانیا به‌رهه‌ڤكرنا زارۆیان بۆ قووناغێن بهێت د ژیانا زارۆیان دا. حه‌تا كو ئارمانجێن قوتابیێ سه‌ره‌تایى بجه بێهن، چ پێ نه‌ڤێت كو دڤێت كاربهێته كرن داكو ئه‌ڤ قووناغه پێش بكه‌ڤیت، و ئه‌ڤ چه‌نده دێ هێته ئه‌نجامدان ب رێیا:ـ مامۆستاى: دڤێت مامۆستا د ئاستێ به‌رپرسیاریێ دابیت. دڤێت به‌رنامه‌ك بۆ بهێته پێش كێشكرن یێ پێشكه‌فتى داكاربكه‌ت بۆ پێشخستنا قووناغا سه‌ره‌تایى. دڤێت د زانكۆیێ دا بهێته خواندن كانێ مامۆستا دێ چاوا وانه‌یان ده‌ته زارۆیان ل قووناغا سه‌ره‌تایى ژپولا (1 ـ 3) مامۆستا دێ چاوا وانه‌یان بۆ بێژیت و دێ چاوا پێزانینان گه‌هینته وان. مامۆستا بزانیت دێ چاوا وانه‌یا ده‌ته زارۆیان. مامۆستا بزانیت چنه تشتێ ب زه‌حمه‌ت ل به‌ر زارۆیان د ڤێ قووناغێ دا. نیشا بده‌ت دێ چاوا خوه ژ ئاریشا رزگار كه‌ت.
رۆلێ خواندنگه‌هێ د په‌روه‌ردا هه‌ڤچه‌رخ دا
نیهاد سه‌عدوالله
ئه‌و ئاڤاهى یه، یان جهه یێ پرۆسیسێن فێركرنێ و زانینێ، لێ دهێنه ئه‌نجامدان، و ئه‌ڤ ئاڤاهیه دكه‌ڤیته نیڤا باژێرى یان نیڤا گوندى، دبیت بكه‌ڤیته ده‌رڤه‌ى گوند و باژێران ژى، ژ به‌ر وێ چه‌ندێ داكو جهه‌كێ ئارام و بێ ده‌نگ بیت، دوور بیت ژ قه‌ره‌بالغ و ده‌نگێن بلند، هاتن و چوونا زێده یا ترۆمبێلان و ڤالاهیا مرۆڤان، هه‌روه‌سا ده‌نگێ ئامێرین كۆمپانى و كارگه‌هێن پێشه‌سازى.
هه‌موو ده‌مان خواندنگه‌ه یا ئاماده‌یه و به‌رهه‌ڤه ب هه‌موو پێداویستێن فێركرنێ، دا ببیته هاریكار بۆ مامۆستایان و سه‌ركه‌فتنا وان د پرۆسیسا فێركرنا زارۆیان و سه‌ركه‌فتنا وان، و بجهئینانا ئارمانجێن ده‌ستنیشانكرى بۆ خویندكاران.
ـ خواندنگه‌ه ب تێگه‌هێ خوه یێ زاراڤى:ـ
ئه‌و ده‌زگه‌هه‌كێ جڤاكى یه، جڤاكى یا ئاڤاكرى ژبوو دابینكرنا ئێكبوون یان ناڤئێكهلبوونا كه‌سان د چارچووڤێ ره‌وشه‌نبیرى و جڤاكى دا.
خواندنگه‌ه ئه‌و ئاڤاهیه یێ تایبه‌تمه‌ند بۆ ده‌رچوونا فێرخوازان و به‌رهه‌ڤكرنا وان بۆ ژیانێ.
ئه‌ڤجا ئه‌و پێدڤى ب مامۆستایانه و پێدڤى ب فێرخوازانه ژبۆ بجهئینانا پرۆسیسا فێركرنێ، و پێگه‌هاندنا به‌ره‌بابان و گه‌شه‌كرنا وان ژ لایێ له‌شى وده‌روونى و هزرى و تێگه‌هشتن و زانینێ ڤه و نیشتمانپه‌روه‌ریێ و مرۆڤایه‌تیێ، و به‌رهه‌ڤكرنا وان بۆ پاشه‌رۆژێ ئه‌وا ل هیڤیا وان.
داكو ببنه ئه‌ندامێن كاریگه‌ر و تێكه‌لیێ بكه‌ن، كاربكه‌ن ژبۆ خاترا پێشخستنا وان و هه‌ولدان ژبۆ ب ده‌ستڤه‌ئینانا كاره‌كێ مه‌زنتر و ب هێز ژهێزا سرۆشتى و خێر و خۆشیا خواندنگه‌هێ.
به‌لێ كه‌ره‌ستێن سه‌ره‌كى یێن خواندنگه‌هێ ژى پێكدهێن، یان ژینگه‌ها خواندنگه‌هێ ئه‌و ژى ئه‌ڤه‌نه:
• كارگێریا خواندنگه‌هێ.
• فێرخواز.
• مامۆستا.
• ئاڤاهیێ باش.
• هه‌ڤكاریا د ناڤبه‌را وان دا.
هه‌ڤكاریا باش د ناڤبه‌را هه‌رسێ یێن ئێكێ دا، ب شێوه‌یه‌كى ببنه هێزه‌ك و پالپشتیه‌كا ب هێز و خۆراگر بۆ خواندنگه‌ها سه‌ركه‌فتى.
دا ببنه مامۆستایێن باش بشێن سه‌ركێشیا وه‌لاتێ خوه بكه‌ن، ب وى چه‌كى ئه‌وێ قوتابخانێ كریه ده‌ستێ وان دا، ئه‌و ژى چه‌كێ زانست و زانینێ یه، ئه‌خلاقێ مرۆڤایه‌تیێ یه.
خواندنگه‌ه دایك و بابێن باش و سه‌ركه‌فتى به‌رهه‌ڤ دكه‌ت، پێگه‌هاندنا زه‌لام و ژنان، دا بزانن دێ چاوا خوه برێڤه‌به‌ن، دێ چاوا زارۆیێن خوه برێڤه‌به‌ن.
خواندنگه‌ها هه‌ڤچه‌رخ ئه‌وه یا ده‌مى برێڤه دبه‌ت ب هه‌موو لایه‌ن و پێدڤیێن خوه، ئه‌وه یا ب رێیێن تایبه‌ت رادبیت بۆ ئاره‌سه‌ته‌كرنا پێدڤیێن ده‌م و جهان، ژبۆ پێگه‌هاندنا فێرخوازان ئه‌وێن سۆزێن نوو، چه‌رخێن نوو، ژیانا نوو، پاشه‌رۆژه‌كا گه‌ش هه‌موو ب دانبه‌خشین و نوویخوازیێ.
رادبیت كه‌ره‌ستێ سه‌ره‌كی یه بۆ ئاڤاكرنا جڤاكێ نوو.
ئامیره‌كێ په‌روه‌رده یه جڤاكى یێ كریه د خزمه‌تا مرۆڤى و خێزانێ دا، ئانكو كه‌سى و خێزانا وى، رۆلێ ناڤین وه‌ردگریت د ناڤبه‌را خێزانێ و ده‌وروبه‌رێن وێ یێن جڤاكى دا.
رادبیت به‌رپرسه ژ پێشخستنا جڤاكى ئه‌وێ د ناڤدا، و دپێشخستنا هه‌ڤوه‌لاتیان و گه‌شه‌كرنا كه‌سایه‌تیا وان و پێكئینانا وان ژ لایێ ره‌وشتى، زانستى ڤه، داكو ببنه ئه‌ندامێن كاریگه‌ر و هاریكار بۆ پێشخستنا جڤاكێ وان.
ده‌نگێ مۆزیكا بلند و یا نزم
نیهاد سه‌عدوللا
مامۆستا دێ ده‌ست پێكه‌ت ب گوهدانا زارۆیان ل باخچه‌ى، ده‌نگێن مۆزیكێ یێن ب هێز، ب ژه‌نینا ئامیرێ پیانۆیێ یان ئۆرگێ، یان ل سه‌ر ئامێرێن ده‌ربه‌گێ، پاشى دێ ده‌نگێن نزم بۆ پێشكێشكه‌ت بۆ گوهلێبوونێ هه‌ر ژ وان ئامیران، پشتى هینگێ دێ ژ زارویان خوازیت كو ده‌برینێ ب لڤینا ل سه‌ر ده‌نگێ ب هێز بكه‌ن پاشى ده‌نگێ هێدى و نزم، بۆ نموونه:
ده‌ربرین ل سه‌ر ده‌نگێ بهێز:
ـ زارۆ دێ ده‌ستێن خوه بلندكه‌ن و پاشى دێ پێن خوه ل ئه‌ردى ده‌ن ب هێز.
ـ زارۆ دێ پێنگاڤێن بهێز و بله‌ز و به‌رفره‌ه هاڤێژین و سه‌رێ وان یێ بلنده و دێ ده‌ستێن خوه ب هێز لڤینن.
ـ دێ لڤینێن ده‌ستان بۆ سینگى و بۆ پشت خوه ب هێز ئینن و به‌ن.
* ده‌ربرین ل سه‌ر ده‌نگێن نزم و هێدى
ـ زارۆ دێ ده‌ستێن خوه بۆ خوارێ به‌رده‌ن و ل سه‌ر تبلێن پیا چن.
ـ دێ ب رێڤه‌چن ب پێنگاڤێن هێدى و سه‌رێ وان یێ نزمه و ده‌ستێن وان یێن ب سینگێ وان ڤه.
ـ دێ زارۆ رووننه خار پیچ پیچه تاكو دگه‌هیته سه‌رپێن خوه و ده‌ستێ وان یێ ب ده‌ڤێ وانڤه ئه‌ڤه ژى گرۆڤه‌یه بۆ نزمبوونا ده‌نگى یان بێ ده‌نگیێ.
* جوداهیا ده‌نگێ مۆزیكێ د ناڤبه‌را ده‌نگێ پێكڤه گرێداى و ده‌نگێن ژێكجودا د مۆزیكێ دا:
مامۆستا دێ هنده‌ك پارچه مۆزیكێن پێكڤه گرێداى بۆ زارۆیان پێشكێشكه‌ت پشتى هینگێ دێ هه‌ر وێ پارچه مۆزیك و ئاوازێ بۆ زارۆیان پێشكێشكه‌ت بۆ گوهداریكرنێ به‌لێ ب (نه‌غه‌مێن) پارچه پارچه‌كرى، دێ پشتى هینگێ ژێ خوازیت ده‌برینێ ژێ بكه‌ن ب لڤینا ل دۆر هه‌ر ئێك ژ وان پارچه‌یان كه‌ت، بۆ نموونه:
• ده‌ربرین ل سه‌ر ده‌نگێن مۆزیكێ یێن پێكڤه گرێداى:
ـ زارۆى دێ ب ده‌ستێن خوه هێله‌كا درێژ كێشیت یا گرێداى، هه‌روه‌كى ئه‌و یێ خیچه‌كا بازنه‌ى یا ل دووڤ ئێك گرێداى چێدكه‌ت.
ـ دێ ل دووڤ وێ خیچێ گه‌له‌ك ئێت و چیت و پێكڤه گرێده‌ت ل گه‌ل مۆزیكێ.
ـ دێ چاڤ ل لڤینا ماسیگرى كه‌ت ل ده‌مێ گرێدانا تۆرێ ب لڤینێن گرێداى ب هه‌ردو ده‌ستێن خوه
ـ ده‌برین ل سه‌ر ده‌نگێ مۆزیكێ یێ پارچه پارچه:
ـ دێ ب ده‌ستێ خوه كولما ل دیوارى ده‌ت هه‌روه‌كێ ئه‌و یێ بسماره‌كێ دقوتیت ل دیوارى.
ـ دێ خوه بلندكه‌ت و خوه ل ئه‌ردى ده‌ت ب پێن خوه دێ چاڤ ل گیانه‌وه‌رێ (كانغر)ى كه‌ت.
ـ دێ ده‌ست و تبلێن خوه هه‌ژینیت و درێژكه‌ت هه‌روه‌كى ئه‌و یێ ئاڤێ ل گولێن ل باخچه‌ى دره‌شینیت.
* ده‌ربرین د ناڤبه‌را ده‌نگێن موزیكێ یێن ژ گه‌له‌ك ژێده‌ر و ئامیرا ده‌ردكه‌ڤیت:
مامۆستا دێ رابیت ب گوهدانا زارۆیان ل باخچه‌ى ب هنده‌ك ئاوازێن جود،ا یا باشه ئه‌و ئاواز زارۆیان گوه لێ ب بیت، پاشى دێ ژه‌نیت بۆ ل سه‌ر ئامیرێ ئورگنێ، پاشى دێ هه‌ر وێ ئاوازێ ل سه‌ر ئامیره‌كێ دى بۆ زارۆیان ژه‌نیت، پاشى ل سه‌ر ئامیرێ رێكوردێ، پاشى دێ پرسیارێ ژ قوتابیان كه‌ت كانێ ئاوازا وان گوه لێ بووى هه‌ر ئه‌و ئاواز بوویه یان هاتیه گوهۆرین؟
* ده‌ربرین دناڤبه‌را ده‌نگێن موزیكێ یێن جودا جودا ئه‌وێن ژ ئامیره‌كێ ده‌ردكه‌ڤن:
مامۆستا دێ رابیت ئاوازێن جودا جودا و گوهۆر بۆ زارۆیان پێشكێش كه‌ت، دێ بۆ ژه‌نیت ل سه‌ر ئێك ئامیره، (ئورگ یان پیانۆ) دێ پرسیار ژێ كه‌ت كانێ ئاواز هاتنه گوهۆرین یانه؟
كارتێكرنا مۆزیكێ ل سه‌ر زارۆیان نیهادسه‌عدوللا
مۆزیك ل باخچه‌یێن زارۆیان
مۆزیك د ناڤ باخچه‌یێن زارۆیان دا ژ پرۆگرامێن نوو یه دهێته بكارئینا ل ده‌ف مه، ئانكو د ناڤ جڤاكێ مه‌دا، به‌لێ په‌یوه‌ندیا د ناڤبه‌را مۆزیكێ و په‌روه‌ردێ ژمێژه یه، بیروبۆچوون ل دۆر مۆزیكێ و كارتێكرن و كاریگه‌ریا وێ دگوهۆرن ل ده‌ف زانا و كه‌سانێن شاره‌زا د په‌روه‌رده و فێركرن و مۆزیكێ دا، ژ وان گوهۆرین و رولان رۆلێ ده‌روونى و یێ وژدانى و رۆلێ جڤاكى و یێ فێركرنێ، به‌لێ پتریا زانا و خودانێن فه‌لسه‌فا و زانایێن ده‌روونى یێن زارۆیان گرنگیه‌كا مه‌زن داینه ب كارتیكرنا مۆزیكێ و رۆلێ وێ د ناڤ په‌روه‌رد و فێركرنێ دا.
فه‌یله‌سۆفێ فه‌رنسى (جان جاك روسۆ)، ئه‌وێ كو ژیانا خوه ده‌سپێكرى وه‌ك مامۆستایێ مۆزیكێ ل فه‌ره‌نسا و سۆیسرا، ل دۆر گرنگیا هه‌ستێن زارۆیى ئاخفتیه، هه‌ستا گوهلێبوونێ ب یا مۆزیكێ ڤه گرێدایه، ژ دیتنێن وى بۆ فێركرنا مۆزیكێ بۆ زارۆى دبێژیت: دڤێت ئه‌م زارۆى فێربكه‌ین ئاوازا ژبه‌ر بكه‌ت و چێكه‌ت، ئه‌گه‌ر چ نه‌بیت هنده‌ك پارچێن ئاوازان ئه‌و بخو به‌رهه‌ڤ بكه‌ت، یان ژى دڤێت مامۆستا ل باغچه‌یان بتنێ تشتێ ره‌سه‌ن یێ زارۆان ب ده‌تێ.
هه‌روه‌سا(بستالوتزى) ئێك ژ گرنگترین زانا یان بویه یێن ده‌زگه‌هێ (ب ده‌ستڤه ئینانا حه‌ز و ڤیانێن ده‌روونى) كو دهێته هه‌ژمارتن باشترین ژێده‌رێن هزروبیرا ل دۆر په‌روه‌ردا زارۆیان، كو دۆپات دكه‌ن كو مۆزیكێ گرنگیا خوه یا تایبه‌ت یا هه‌ى د ناڤ پرۆگرامێن خواندنێ دا، هه‌روه‌سا دانپێدان كرى یه ب گرنگیا وه‌رارا سترانێ ل ده‌ف زارۆیان و كارتیكرنا خوه یاتایبه‌ت هه‌یه ل دۆر هه‌ڤسه‌نگیا كه‌سایه‌تیا زارۆى، هزرێن وى یین سه‌ره‌كى ل دۆر ڤان خالێن ل خوارێ رێزكرى بوویه.
1ـ ئارمانج ژ په‌روه‌ردێ وه‌راره نه‌ب تنێ فێركرنه.
2ـ زارۆ كاكلكا گرنگیى پێدانێ یه د كریارا فێركرنێ دا، و وه‌رارا وى ب شێوه‌یه‌كێ دروست ب جه نائێت تاكو سه‌قایێ ڤیان و دلۆڤانیێ و رێزگرتنێ نه‌هێته به‌رهه‌ڤكرن، چنكو ب ڤان رێیا زارۆ سیسته‌م و پێزانینا بده‌ستخوه‌ڤه دئینیت.
3ـ پێدڤى یه وه‌سا سه‌حكه‌ینه زارۆى كو ئه‌و یه‌كه‌كا ئێكانه‌یه یاڤه‌گره ژ شیانا ئه‌وێن كو خودایێ مه‌زن داینێ، و ل سه‌ر مامۆستا ئه‌وه رێزێ لێ بگریت.
4ـ ل سه‌ر كه‌رتێ په‌روه‌دێ ئه‌وه‌یه كو ڤان شیانا ره‌نجخۆری بكه‌ت یێن ل ده‌ف زارۆى، هه‌روه‌سا دڤێت وى سه‌قایێ بۆ به‌رهه‌ڤبكه‌ت یێ بشێت لێ ده‌ربرینێ لێ بكه‌ت، ئه‌ڤه هه‌مى ب رێكا هه‌لویستێن فێركرنێ و تێكه‌ل بكه‌ن دگه‌ل هه‌ستكرنا ب خۆشیێ.
5ـ باشترین كاودان ئه‌وێن په‌روه‌ردا باش بجه دئینن ئه‌وه یا ده‌لیڤێ دده‌ته زارۆیان ده‌ربرینێ ژ هه‌ست و هزرو بیرێن خوه بكه‌ن، بشێن بزاڤێن خوه یێن خوه‌یى بجه بینن، هزرێن خوه یێن كه‌سایه‌تى، و كارێ مامۆستای یێ گرنگ ئه‌وه وان كاودانا به‌رهه‌ڤ بكه‌ت.
6ـ پشتگه‌رمیا په‌روه‌ردێ ل گه‌ل زارۆى دڤێت ل دووڤ هێزا وى یا ناڤخوه‌ى بیت، پتر ژ هێزا وى یا ده‌رڤه‌ى، هه‌روه‌سا دڤێت به‌رده‌وام دڤه‌گوهاستنێ دابیت ژتشتێ هه‌ستپێكرى بۆ تشتێ بتنێ و ژ یێ ب ساناهى بۆ یێ ب زه‌حمه‌ت.
هه‌روه‌سا (فرۆیل)ى ژى ژلایێ خوه‌ڤه گرنگى ب ئاڤاكرنا باخچه‌یێن زارۆیان هه‌بوویه، ئه‌و ژى ئێك هه‌ڤالێن ده‌زگه‌هێ (ب ده‌ستڤه‌ئینانا حه‌ز و ڤیانێن ده‌روونى) بوویه، گرنگى ب سترانگۆتنێ دایه داكو ب بیته ده‌لیڤه‌ك بۆ زارۆى وه‌رارێ بكه‌ت وه‌راره‌كا سروشتى یا بێ كێماسى، ژ گرنگترین هزرێن وى یێن دڤى ب وارى دا:
1ـ ئارمانجا په‌روه‌ردێ ئه‌وه هاریكاریا زارۆیان بكه‌ت كو ده‌رگه‌هێن هێزێن خوه شیانێن خوه ڤه‌كه‌ت و شیانێن خوه پێشبێخیت.
2ـ گرنگیا باخچه‌ى ئه‌وه وه‌رارێ بێخیته لایه‌نێن ئاقلى و یێن ئه‌خلاقى و له‌شى و هه‌ستان ل ده‌ف زارۆى په‌یداكه‌ت.
3ـ راهێنان ب ئه‌ندامێن هه‌سپێكرنێ و لڤینا و وه‌رارخستنا هه‌ستێن گوهلێبوونێ ب رێیا ستران گۆتنێ و مۆزیكێ.
بكارئینانا یاریا د ناڤ په‌روه‌رده و فێركرنێ دا، چنكو مۆزیك د ناڤ په‌روه‌رده و فێركرنێ دا خۆشیێ و ئارامیێ ل ده‌ف زارۆیان په‌یدادكه‌ت، لایه‌نێن ئاقلى پێش دئێخیت و بیروباوه‌رێن ئه‌خلاقى ب ده‌ستخوه‌ڤه دئینیت.
نيشاندان
WP Facebook Auto Publish Powered By : XYZScripts.com