بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازیا كوردی 1975 – 1990
مه‌سعود بارزانی
پشكا دویێ
17
د وارێ یاسایی دا
ئێك ژ گاڤێن پشتی كۆنگرێ نه‌هێ یێ پارتی، گرنگیدان ب وارێ یاسایی و چاره‌كرنا ئاریشه و گیروگرفتان ل گۆره‌ی یاسایێ و ل به‌رچاڤوه‌رگرتنا مافێن مرۆڤی د ناڤ شۆره‌شێ دا بوو. بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ ژی ل سالا 1982ێ مافپه‌روه‌ر تێلی ئه‌مین بۆ برێڤه‌برن و ب رێكئێخستنا كاروبارێن ڤه‌كۆلینان، هه‌تا سالا 1983ێ هاته راسپاردن.
د ده‌مێ د ناڤبه‌را سالێن 1983ێ هه‌تا 1984ێ ب بڕیارا مه‌كته‌با سیاسی یا پارتی لژنا ڤه‌كۆلینێ ژ ڤان كه‌سا پێكهات:
1- فه‌رزنده زبێر زێباری به‌رپرسێ لژنێ
2- دادوه‌ر توفیق ئه‌ندام
3- دادوه‌ر ئه‌سعه‌د ئه‌ندام
4- تاهر حه‌سۆ ئه‌ندام
5- محه‌مه‌د ئه‌مین ئه‌ندام
6- عه‌لی حسێن به‌لۆ ئه‌ندام
كرنگترین كار و ئه‌ركێن لژنێ پێكهات بوون ژ:
1- ڤه‌كۆلین د بابه‌تێن جینائی و مه‌ده‌نی دا ل ده‌ڤه‌رێن رزگاركری و پشكه‌كا ئاریشێن په‌نابه‌ران ل ئیرانێ.
2- بابه‌تێن گرێدای پێشمه‌رگه‌ی ژ روویێ پێگیری و بجه هێلانا جهێ ئه‌ركێ خوه فرۆشتن یا بێ سه‌روشوونكرنا چه‌كێ خوه.
3- ڤه‌كۆلین د بابه‌تێ بازرگانیكرنا ب چه‌كی و بكارئینانا ماددێن هوشبه‌ر.
4- ب مه‌ره‌ما باشتر ب رێڤه‌چوونا كاروباران لژنێ، هه‌ماهه‌نگیێ ل گه‌ل مه‌كته‌با سیاسی یا پارتی و پشكا رێكخستنێ هه‌بوو.
ده‌ستهه‌لاتێن لژنێ:
1- داخوازكرنا تاوانباران ب رێیا هێزێن پێشمه‌رگه‌ی.
2- ده‌ستهه‌لاتا لێپرسینێ ل گه‌ل هه‌موو داخوازكریان.
3- ده‌سته‌سه‌ركرنا تاوانباران پشتی پشتراستكرنا تاوانا وان.
4- بلندكرنا ڕا و بۆچوونان ل دۆر هه‌موو بابه‌تان پشتی ته‌مامبوونا ڤه‌كۆلینان بۆ ده‌سته‌یا دادوه‌ری پشتی دهێته دامه‌رزاندن ب مه‌ره‌ما په‌سه‌ندكرن و بلندكرنێ بۆ مه‌كته‌با سیاسی یا پارتی.
پشتی به‌رفره‌هبوونا سنۆرێ ده‌ڤه‌رێن رزگاری ل ژێر ده‌ستهه‌لاتا پێشمه‌رگه‌ی و زێده‌بوونا رێژه‌یا ئاكنجی و وه‌لاتیان ل ژێر ده‌ستهه‌لاتا شۆڕه‌شێ و زێده‌بوونا كارو بارێن وان هزر د دامه‌زراندنا ده‌سته‌یا دادوه‌ری (هه‌یئا قه‌زایی) دا هاته كرن، بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ ژی ل سالا 1986ێ بڕیارا دامه‌زراندنا ده‌سته‌یا دادوه‌ری هاته دان كو ژ ڤان كه‌سان پێكهاتی بوو:
1- فه‌رزنده زبێر زێباری سه‌رۆكێ ده‌سته‌یا دادوه‌ری
2- دادوه‌ر توفیق ئه‌ندام
3- دادوه‌ر ئه‌سعه‌د ئه‌ندام ئه‌رك
و ده‌ستهه‌لاتێن وان پێكهاتی بوون ژ:
1- پێداچوون ب ڤه‌كۆلین و هه‌موو باده‌ك و كه‌یسێن لژنێن ڤه‌كۆلینێ ل هه‌موو لقان و ده‌رڤه‌ی لقان كو ژ ئالیێ مه‌كته‌با سیاسی یا پارتی ڤه دهاتنه ڕه‌وانه‌كرن.
2- پێداچوون دوان باده‌ك و بابه‌تان دا یێن ژ ئالیێ مه‌كته‌با سیاسی یا پارتی ڤه دهاتنه هنارتن ب مه‌ره‌ما چاڤخشاندنێ.
3- مافێ لێپرسینێ ل كه‌یس و باده‌كا تاوانباران.
4- په‌سندكرنا باده‌كا ڤه‌كۆلینێن لقان ل ناڤخوه و ده‌رڤه و هنارتنا وان بۆ مه‌كته‌با سیاسی یا پارتی.
5- پێداچوون د وان كه‌یسێن جینائی و مه‌ده‌نی دا یێن ژ ئالیێ مه‌كته‌با سیاسی و پشكا رێكخستنێ دهاتینه دائێخستن.
6- هنارتنا هه‌موو كه‌یس و باده‌كان بۆ مه‌كته‌با سیاسی ب مه‌ره‌ما په‌سه‌ندكرنێ.
7- چاره‌كرنا كێشه و گیروگرفتێن جینائی ومه‌ده‌نی یێن وه‌لاتیان ل ده‌ڤه‌رێن رزگاركری و په‌نابه‌ران ل رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ.
گرنگترین كارێن ده‌سته‌یا دادوه‌ری د ده‌مێ د ناڤبه‌را 1982ێ هه‌تا 1990ێ دا پێكهاتی بوون ژ:
1- ئاشكراكرنا تۆره‌كا سه‌ر ب موخابراتا هه‌ولێرێ ڤه ده‌سته‌سه‌ركرنا سێ ئه‌ندامێن وێ تۆرێ، كو خه‌لكێ هه‌ولێرێ بوون، و فه‌رمابه‌رێن كارگه‌ها جگاران ل هه‌ولێرێ بوون ،و ژ ئالیێ موخابراتێ ڤه هاتبوونه راسپاردن بۆ باره‌گه‌هێ مه. هه‌روه‌سا ماددێن ژه‌هراوی كربوونه ناڤ خوارنا مه و دانپێدان ژی ب تاوانا خوه كر.
2- ده‌سته‌سه‌ركرنا هه‌ڤژینا هونه‌رمه‌ند (ئه‌رده‌وان زاخۆیی) ب تاوانا ژه‌هركرنا خوارنا مه كو دانپێدان ب تاوانا خوه كر، و كه‌لوپه‌لێن تیابه‌ت ب ژه‌هركرنێ راده‌ستی ده‌سته‌یا تایبه‌ت كرن، پشتی هینگێ لێبوورین بۆ هاته ده‌ركرن و ڕه‌وانه‌ی ته‌هرانێ هاته كرن، و پاشی چوو سووریێ ل نك مالباتا خوه، هه‌ژی گۆتنێ یه كو د ده‌مێ د ناڤبه‌را 1982ێ و هه‌تا 1990ێ بڕیارا سێداره‌دانێ بۆ چ كه‌سانه‌هاته دان خو بۆ سیخۆر و كرێگرتیێن رژێمێ و ئه‌ندامێن موخابراتێ ژی، ژ به‌ر كو ئه‌رك و رۆل و ئارمانجا سه‌ره‌كی یا ده‌سته‌یا دادوه‌ری چاكسازی و به‌رچاڤوه‌رگرتنا بنه‌مایێن مافێن مرۆڤی و پێگیری بوو ب یاسایێن نێڤده‌ولی د هه‌موو واران دا هاته كرن.
پشتی دامه‌زراندنا ده‌سته‌یا دادوه‌ری ل سالا 1986ێ گوهۆڕین ب سه‌ر لژنا ڤه‌كۆلینێ دا هاتنه كرن، و ل ده‌ستپێكێ دادوه‌ر ئه‌سعه‌د بۆ سه‌رۆكێ لژنێ و پشتی هینگی ناڤبری بۆ شیره‌تكارێ مه‌كته‌با سیاسی و پێكهاتا لژنێ ب ڤی شێوه‌ی بوو:
1- محه‌مه‌د ئه‌مین محه‌مه‌د به‌رپرسێ لژنێ
2- جه‌عفه‌ر مایی ئه‌ندام
3- عه‌بدولستار شنگالی ئه‌ندام
4- ئه‌دیب عه‌بدی بێتاسی ئه‌ندام
لژنێ رۆله‌كێ باش و به‌رچاڤ د چاره‌كرنا گیروگرفت و ئاریشێن جڤاكی و یاسایی دا گێرا، خوه هنده‌ك جاران ئاكنجیێن ده‌ڤه‌را مه‌رگه‌ڤه‌ر و ته‌رگه‌ڤه‌رێ ژی ب مه‌ره‌ما چاره‌كرنا گیروگفت و ئاریشێن خوه سه‌ردانا لژنێ دكر.
ب مه‌ره‌ما چاره‌كرنا ئاریشان ژ روویێ ئاینی ڤه‌و هه‌ماهه‌نگی و لێكتێگه‌هشتنه‌كا ته‌مام د گه‌ل ئێكه‌تیا زانایێن ئاینی و ب تایبه‌ت (مه‌لا محه‌مه‌د تۆری و مه‌لا محه‌مه‌د مزووری) هه‌بوو.
لژنه هه‌تا سه‌رهلدانا جه‌ماوه‌ری یا كوردستانێ و ب رێڤه‌برنا كاروباران ژ ئالیێ به‌ره‌یێ كوردستانی ڤه ل سه‌ر كاروبارێن خوه دبه‌رده‌وام بوون.
پێخه‌مه‌ت ب رێڤه‌چوون و ب رێكئێخستنا كاروبارێن وان ب شێوه‌كێ بله‌زتر و پێشكه‌فتیتر، لژنا ڤه‌كۆلینێ ب سه‌ر لژنێن تایبه‌ت دا هاته به‌لاڤكرن:
1- لژنا كه‌سێن ژنوو هاتینه ناڤ شۆڕه‌شێ (ملتحقین). یا تایبه‌ت بوو ب وان كه‌سان ڤه یێن په‌یوه‌ندی ب شۆره‌شێ ڤه دكر و داخوازا هاتنا ناڤ رێزێن پێشمه‌رگه‌ی دكر.
2- لژنا بابه‌تێن گشتی، (دادوه‌ر ئه‌سعه‌د ب سه‌رپه‌رشتییا هه‌ردو لژنان هاته ده‌ستنیشانكرن.
د كۆنكره‌یێ ده‌هێ یێ پارتی دا ب مه‌ره‌ما پێداچوونا بابه‌ت و سكالایان دو لژنه هاتنه پێكئینان:
1- لژنا تایبه‌ت ب هه‌له‌بجه كو پێكهاتی بوو ژ: (حاكم توفیق، مه‌لا تاها و مه‌هدی حاجی).
2- لژنا تایبه‌ت ب ره‌وشا لقا ئێك ڤه كو پێكهاتی بوو ژ: (حاكم ئه‌سعه‌د دكتۆر محه‌مه‌د مه‌جید و نه‌جات حه‌سه‌ن).
لژنان كار و پێداچوونه‌كا باش و به‌رچاڤ بجهئینا و هه‌تا هنده‌ك كه‌س سزا ژی دان ل سه‌ر هنده‌ك ره‌فتارێن نه‌دجه دا و دوور ژ یاسایێ.
لقا ئێك ژ وان لقان بوو كو لژنه‌كا ڤه‌كۆلینێ هه‌بوو و رۆل و كارتێكرنه‌كا باش و به‌رچاڤ هه‌بوو د چاره‌كرنا ئاریشه و گیروگرفتان دا، ب شێوه‌كێ گشتی كار و ئه‌ركێن لژنا ڤه‌كۆلینێ یا لقا ئێك پێكهاتی بوون ژ:
وارێ جڤاكی: كو تایبه‌ت بوو ب مافێن ئافره‌تێ چاره‌كرنا ئاریشێن خێزانی و جڤاكی.
ئاریشه گیروگرفتێن چاندنێ ل ده‌ڤه‌رێن رزگاركری.
بابه‌تێن ئابووری كو پێكهاتی بوون ژ: خالێن گۆمركێ، قه‌رداریا وه‌لاتیان، پاره، ب سه‌رداگرتن و ژناڤبرنا پارێ سه‌خته ل ده‌ڤه‌رێن رزگاركری.
لێكۆلین و لێپرسین ل گه‌ل دیل و ئێخسیران و ئازادكرنا وان و ئه‌و كه‌سێن په‌یوه‌ندی ب شۆڕه‌شێ دكر و ده‌سته‌سه‌ركرنا گۆمان لێكریان كو ژ ئالیێ رژێما به‌عس ڤه بۆ كارێ تێكدانێ د ناڤ شۆڕه‌شێ دا دهاتنه راسپاردن.
