بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا كوردی 1975 – 1990
مه‌سعود بارزانی
پشكا پێنجێ
40
په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را جه‌لال تاله‌بانی و ئیرانێ دا ب هێز و تایبه‌ت بوون، خوه هه‌تا جاره‌كێ كاك ره‌سوول مامه‌ند ل دۆر په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را جه‌لال تاله‌بانی و ئیرانێ دا بۆ من ڤه‌گێرا: جاره‌كێ ژ ئه‌گه‌رێ گرنگیدانا بێ سنۆر یا ئیرانێ ب جه‌لال تاله‌بانی من ژ په‌ربرسێن ئیرانێ پرسی، ئه‌گه‌ر چنه هنده گرنگی و پویته‌یێ مه‌زن ب جه‌لال تاله‌انی دده‌ت؟، د به‌رسڤێ دا گۆتن، (ئێ‌قا دوور ئێ‌مد، ولی خوب ئێ‌مد). ئانكو: رێزدار دره‌نگ هات، لێ گه‌له‌ك باش هات. ئیرانیا گه‌له‌ك ب باشی سروشت و جۆرێ دنیادیتنا ئێكه‌تیێ دنیاسی. د گه‌ل وێ ژی دا به‌رهه‌ڤ بوون هه‌موو جۆرێن هاریكاریێ بكه‌ن و بكاربینن، ئێكێ ئیرانی بۆ من به‌حس كر، كو پشتی شۆڕه‌شا ئیرانێ، شانده‌كێ ئێكه‌تیێ سه‌ره‌دانا ئایه‌توللا مونته‌زه‌ری، جێگرێ رێبه‌رێ شۆڕه‌شا ئیسلامیا ئیرانێ كر بوو، مونته‌زه‌ری بۆ ئاخفت بوو و بۆ خزمه‌تا ئیسلامێ و شۆڕه‌شا ئیسلامی هاندا بوون. بۆ من گۆت كو پشتی كۆمبوونێ شاندێ ئێكه‌تیێ گه‌رم ببوون و دلگه‌رمی بۆ چێببوو. ل ده‌مێ خاترخواستنێ دا ژ مونته‌زه‌ری، عومه‌ر ده‌بابه ژ بنێ پێیان كره هاوار و گۆت: واعتصموا بحبل الله جمیعا ولاتهزموا، ل شوونا بێژیت، واعتصموا بحبل الله جمیعا ولاتفرقوا، ده‌مێ شاندێ ئێكه‌تیێ مونته‌زه‌ری ب جه هێلایی، مونته‌زه‌ری ب كه‌نی ڤه گۆت بوو ژ ڤێرێ بزانن ئه‌ڤه چ نینه، ئایه‌تا قۆرئانێ ب شاشی دبێژن و جوداهیێ د ناڤبه‌را (تفرقوا) و (تهزموا) نزانن.
رۆژا 2ی گولانا 1983ێ حشع و حسك بروسكه‌ك هنارت كو پێدڤیه ئه‌ڤرۆ هێزێ ب هنێرین بۆ هاریكاریا وان، لێ دیسا حكومه‌تا ئیرانێ رێك نه‌دا مه، ده‌مژمێر 8ی ئێڤاریا هه‌مان رۆژ په‌یوه‌ندیا بێته‌لێ ل گه‌ل وان دا قوت بوو، و د دوماهی بروسكه دا دیار بوو كو هاتینه دۆرپێچكرن، و ره‌وشا وان گه‌له‌ك خرابه، رۆژا 4ی گولانا 1983ێ، كه‌ریم ئه‌حمه‌د ب ئێخسیری هاته گرتن و خالد ئه‌ندامێ كۆمیتا ناڤه‌ندی یا په‌كه‌كێ ب ده‌ستێ چه‌كدارێن ئێكه‌تیێ هاته شه‌هیدكرن.
رۆژا 5ی گولانا1983ێ، ره‌سوول مامه‌ند و قاله‌سوور ژ (حسك) و ئه‌بوو فارووق و ئه‌بوو موخلس و ئه‌بوو خه‌ولا ژ (حشع) گه‌هشتنه نك مه ل راژان، د دیداره‌كێ دا به‌حسی تاوانا ئێكه‌تیێ كر د شه‌هیدكرنا چه‌ند ژن و زارۆكێن بێ تاوان هه‌تا ته‌قه‌كرنا ده‌ردۆرێن گوندان و هه‌لكرنا ئاگری و گرتنا جهێن بلند كو بوویه ئه‌گه‌رێ دۆرپێچا هه‌موو هێزێن حشع و حسك. وان روودان ئه‌و راستی سه‌لماندن كو ئه‌و چاڤه‌رێ هێرشا ئێكه‌تیێ نه‌بوون. له‌ورا داخواز كر كو هێزێن مه بچنه ئێبنێ و ئالواتان. تشته‌كێ سروشتی بوو كو ب ڤێ له‌ز و به‌زێ چ ب مه ناهێته كرن. رۆژا 6ی گولانا 1983ێ ئێزگێ ئێكه‌تیێ راگه‌هاند كو كه‌ریم ئه‌حمه‌د و ئه‌حمه‌د بانی خێلانی ئێخسیرن ل نك وان. رۆژێن 9 هه‌تا 15ی گولانا 1983ێ، ئه‌م مژویلی خوه به‌رهه‌ڤكرنێ و رێكخستنا هێزێن خوه بووین ب مه‌ره‌ما به‌رگریكرنێ ژ هێزێن خوه.
رۆژا 26ی گولانا 1983ێ، ل تیمه‌زا ده‌ڤه‌را شاێر حزبا دیمۆكرات و ئێكه‌تیێ هێرش كره سه‌ر هێزێن مه. د ئه‌نجام دا هێزێن وان تووشی زیانێ بوون و چه‌ند كه‌س ژی ژێ هاتنه گرتن و هێزێن مه زیان نه‌بوون. شه‌ڤا 13ی ته‌باخا 1983ێ، ئێكه‌تیێ ل ده‌ڤه‌را ناوده‌شتێ هێرش كره سه‌ر هێزێن مه، دیار بوو كو ژ دفنبلندی و نه‌رێكوپێكیا هێزێن مه بوو ئه‌گه‌رێ سه‌ركه‌فتنا چه‌كدارێن وان و سه‌رێ باله‌یان گرت، و د وی شه‌ری دا مه پازده شه‌هید هه‌بوون، د ڤی شه‌ری دا هێلیكۆپته‌رێن ئیراقێ هاریكاریا وان دكر.
ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كی یێ سه‌ركه‌فتنا ئێكه‌تیێ، خه‌مساریا حزبا شیوعی بو، ژ به‌ر كو رۆلێ خوه نه‌دیت و بلنداهیێن باله‌یان نه‌گرتبوو كو گه‌له‌ك پێدڤی ژی بوو وی جهی بگرن، جاشان زانیاریێن ته‌مام د وی واری دا هه‌بوون و ژ باله‌یانێ هات بوون.
رۆژا 14ی ته‌باخا 1983ێ، هێزێن به‌ره‌یێ جود هێرش كره سه‌ر چه‌كدارێن ئێكه‌تیێ، هه‌ر چه‌نده پێشمه‌رگه‌یێن مه سه‌ركه‌فتن ژی، لێ حه‌سۆی گه‌له‌ك گازنده ژ حشع هه‌بوون، دیاره حشع رۆلێ خوه ب باشی نه دیت بوو.
ل گۆره‌ی زانیاریان، رۆژێن 15 هه‌تا 18ی ته‌باخا 1983ێ ل ناوده‌شتێ شه‌ر یێ به‌رده‌وام بوو، لێ هووركاتی و ئه‌نجام د دیار و ئاشكرا نه‌بوون. رۆژا 19ی ته‌باخا 1983ێ كاك ئدریسی سه‌ره‌دانا مه كر. ئه‌ڤه جارا ئێكێ بوو پشتی شه‌ری كاك ئدریسی دبینم. بڕیار بوو رۆژا 20ی ته‌باخا 1983ێ هێزێن جود هێرشه‌كێ بكه‌نه سه‌ر هێزێن ئێكه‌تیێ، لێ دیار بوو رژد نه‌بوون، له‌ورا د كار و ئه‌ركێن خوه‌دا سه‌ركه‌فتی نه‌بوون.
رۆژا 1ی ئیلۆنا 1983ێ، چه‌كدارێن ئێكه‌تیێ ل ناوده‌شتێ هێرش كره سه‌ر هێزێن جود، و ل گۆره‌ی بروسكان شه‌ر ل هه‌موو به‌ره‌یان به‌رده‌وام بوو. پشتی ده‌مه‌كی په‌یوه‌ندی قوت بوون و ده‌مژمێر نه‌هی شه‌ڤێ بروسكه‌كا مه‌لا محه‌مه‌دی هات، كو به‌حسی دوژاریا شه‌ری دكر و راگه‌هاند كو هێرشا ئێكه‌تیێ گه‌له‌ك یا ب هێز بوو، ده‌ست ب سه‌ر وان جهان دا گرتیه یێن دكه‌ڤنه پشت ئێزنێ كو حه‌سۆ لێ جێگیر ببوو، هێزێن جود بۆ بۆلێ پاشڤه‌زڤرین، د بروسكێ دا هات بوو ژ ئه‌نجامێ هێرشێ هه‌ژماره‌كا مه‌زن یا پێشمه‌رگه‌ی شه‌هید و بریندار بووینه، و پاشی دێ هه‌وه ل سه‌ر هووراتیان ئاگه‌هدار كه‌ین. حێبه‌تی د وێرێ دا بوو كو شه‌ڤا پێشتر بروسه‌كه‌كا حه‌سۆی به‌حسی ژ ناڤچوون و نه‌مانا وره‌یا ئێكه‌تیێ كر بوو، لێ دیار بوو هێزێن ئێكه‌تیێ ب پلان هاتبوون و شیابوون خوه ڤه‌دزنه دناڤ سه‌نگه‌رێن پێشمه‌رگه‌یێن مه دا و هه‌موو جه گرتبوون. ئه‌گه‌رێ سه‌ركه‌فتنا ئێكه‌تیێ ڤه‌دگه‌ریت بۆ دووراتیا ده‌ڤه‌رێ بۆ هێزێن مه، و نه‌خۆشیا رێكا گه‌هاندنا هاریكاری و پشته‌ڤانیێ ژ روویێ هێزێ و لۆجستی ڤه بۆ هێزێن مه گه‌له‌ك یاب زه‌حمه‌ت بوو، و وه‌كو پێدڤی هاریكاری و پشته‌ڤانی نه‌دگه‌هشتنێ، حكومه‌تا ئیراقێ ژی گه‌له‌ك ب مه‌رداتی هاریكاریا ئێكه‌تیێ دكر.
رۆژا 2ی ئیلۆنا 1983ێ، بریندار گه‌هشتن و هه‌موو هێزێن مه پاشڤه‌زڤرین، هه‌ژماره‌كا مه‌زن یا شه‌هید و برینداران هه‌بوون، و هه‌موو ته‌رمێن وان ل وێرێ مابوون، شه‌هید ژی پێكهاتی بوون ژ: حه‌سۆ میرخان ژاژۆكی، محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د ته‌مه‌ر به‌رواری، حاجی قادر سلێمان ئه‌رگۆشی، حاجی عیسا ئێدلبی، مووسا سه‌عید ئێدلبی، عه‌بدوللا عومه‌ر حه‌سه‌ن سندی، عه‌بدولره‌حمان ئه‌حمه‌د سندی، عه‌بدولره‌حیم جه‌سیم پێندرۆیی، میرخان حاجی میرخان ژاژۆكی، سالح میرخان ژاژۆكی، كه‌كشار خدر حه‌دۆ ژاژۆكی،وه‌سمان ره‌زگه‌یی، حه‌سه‌ن كوێخا مسته‌فا پشده‌ری، قاسم پێشۆنی، میرخان ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د دۆله‌مه‌ری، قادر خدر گه‌ردی، بشار سالح كۆچه‌ر، مامه‌ند وه‌یسی خۆشناو، كه‌مال هه‌مزه زیاره‌تی، جه‌مال هه‌مزه زیاره‌تی، عوبێد حه‌سه‌ن كۆچه‌ر، ئسماعیل ره‌شید كۆچه‌ر و حاجی محێ كۆچه‌ر.
دیار بوو پلان و به‌رنامێن وان وه‌كو پێدڤی نه‌هاتبوونه بجهئینان، و هه‌ماهه‌نگی ژی د ناڤبه‌را هێزێن به‌ره‌یێ جود دا نه‌بوو، و حه‌سۆ دۆله‌مه‌ری ژی بریندار بوو، هێز پاشڤه‌زڤڕین.
ل گۆره‌ی زانیاریان رۆژا 6ی كانوونا ئێكێ 1983ێ، جه‌لال تاله‌بانی سه‌ردانا به‌غدا كر، و سه‌ددام حسێن دیت بوو و رۆژا 12ی كانوونا ئێكێ 1983ێ ڤه‌گه‌ریا بوو. قاسملۆی رۆله‌كێ مه‌زن بۆ دروستكرنا وێ سه‌ره‌دان و دیدارێ هه‌بوو، به‌ری سه‌ره‌دانا جه‌لال تاله‌بانی بۆ نك سه‌ددامی، ته‌ها محیه‌ددین سه‌ره‌دانا له‌نده‌ن كر و ئیبراهیم ئه‌حمه‌د دیت بوو، و ل سه‌ر بابه‌تان رێككه‌فت بوون. هه‌ر ل گۆره‌ی زانیاریان عوده‌ی كورێ سه‌ددامی ل گه‌ل تاها محیه‌ددین هاتیه بالیسان دا وه‌كو بارمته ل نك ئێكه‌تیێ ب مینیت، لێ جه‌لال تاله‌بانی ل گه‌ل خوه ڤه‌گه‌رانده ڤه، پشتی وێ ئێكێ به‌ره‌یێ جوقد به‌یاننامه‌ك دژی جه‌لال تاله‌بانی ده‌ركر، و داخواز كر ئاخا سووریێ بجه بهێلیت.
ئێكه‌تی پشتی دامه‌رزاندنا وێ ل سالا 1975ێ، ژبلی هێرشێن چه‌كداری و دانان بویسه‌یان و چالاكیێن له‌شكری، به‌رده‌وام بزاڤێن تیرۆر و شه‌هیدكرنا پێشمه‌رگه و هه‌ڤال و كادرێن رێكخستنێن نهێنی یێن پارتی ل ده‌ڤه‌رێن جودا جودا دكرن. د ده‌مێ د ناڤبه‌را سالێن 1975ێ هه‌تا 1988ێ زێده‌تر ژ 165 پێشمه‌رگه و كادر و رێكخستیێن پارتی ب تنێ ل سه‌ر پارتیبوونێ ژ ئالیێ ئێكه‌تیێ ڤه هاتنه شه‌هیدكرن، هه‌ژده هه‌ڤال ل ده‌ڤه‌را باله‌كاتی، نۆزده هه‌ڤال ل هه‌ولێر و ده‌شتا هه‌ولێرێ و سه‌د و هه‌ژده هه‌ڤال ل سلێمانیێ و ده‌ه هه‌ڤال ژی ل كه‌ركووكێ، ئه‌ڤه ژ بلی وان هه‌ڤالێن ژ ئه‌نجامێ هێرش و شه‌رێن ئێكه‌تیێ ل دژی پارتی شه‌هید بووین.
رۆژا 15ی چریا دویێ 1985ێ، كاك سالار عه‌زیز و مامۆستا سه‌لام عه‌بدوللا هاتنه نك مه به‌حسی وێ ئێكێ كر، كو مه‌لا به‌ختیار و هه‌ژماره‌كا هه‌ڤالێن وی ل ده‌ڤه‌را قه‌ره‌داغ ب فێلبازی ژ ئالیێ ئێكه‌تیێ ڤه هاتینه ده‌سته‌سه‌ركرن، و هه‌ژماره‌كا مه‌زن ژی ره‌ڤینه و ب نیاز بوون بچنه ده‌ڤه‌را شارباژێر دا ل وێرێ بنه‌جه ببن. مه ژی بروسكه‌ك بۆ لقێ سێ و چار هنارت، كو هاریكاریا وان بكه‌ن و كۆژمێ دوهزار دیناران ژی مه دانێ.
