هه‌كه بپه‌قیت به‌رانبه‌ر ئێك كیلۆیا تیئێنتی
ل شه‌ڤا بوری ب ئه‌گه‌رێ لێچون و ته‌قینا سیسته‌مه‌كێ غازێ ل ئێك ژ پشكێن نافخۆیی ل دهۆكێ، سێ پولیس و قوتابیه‌ك و كرێكاره‌كێ گیانێ خوه ژ ده‌ست دا و نێزیكێ 40 كه‌س ژی برینداربوون كو پرانیا وان قوتابیێن پشكێن نافخۆیی بوون، رێڤه‌به‌رێ گشتیێ پولیسێن پارێزگه‌ها دهۆكێ ژی دیاركر كو ب بریارا سه‌رۆكێ حوكمه‌تێ سیسته‌مێ غازێ هاته راگرتن. عه‌قیدێ مافپه‌روه‌ر بێوار عه‌بدولعه‌زیز، ئاماژه ب وێ یه‌كێ دا، ئه‌ڤ سیسته‌مێ غازێ ب شاشی ڤه هاتینه دانان و دڤێت نه‌بنه مه‌ترسی ل سه‌ر وه‌لاتیان، چونكو هه‌ر قنینه‌كێ غازێ هه‌كه ب په‌قیت به‌رامبه‌ر ئێك كیلۆیا تێنتیێ یه، مه‌ترسیا مه‌زنتر ئه‌وه ئه‌ڤ تانكێن غازێ یێن دناڤ مالان و كارگه‌ه و فرنان دا دهێنه دانان ژ ته‌نه‌كێ ده‌ستپێ دكه‌ن و هنده‌ك هه‌تا ده‌هـ ته‌نانه و ئه‌گه‌ر ب په‌قیت دێ رێژا وێ به‌رامبه‌ر چه‌ند كیلۆیێن تێنتیێ بیت!؟.
به‌رهه‌ڤكرن
ئه‌میر ئه‌ترووشی، نه‌وزاد هلوری و له‌زگین جوقی
د. عه‌لی ته‌ته‌ر، پارێزگارێ دهۆكێ دیاركر، ئه‌و ب ناڤێ خه‌لكێ پارێزگه‌ها دهۆكێ و دام و ده‌زگه‌هێن وێ سه‌ره‌خوشیێ ل كه‌سوكارێن قوربانیان دكه‌ت و سلامه‌تیێ بۆ برینداران دخوازیت و گۆت: (شڤێدی ل ده‌مێ دروستبوونا ته‌قینێ هه‌تا نوكه ئه‌م وه‌كو كارگێریا پارێزگه‌ها دهۆكێ، دیسان سه‌رۆك بارزانی و سه‌رۆكێ هه‌رێمێ و سه‌رۆكێ حوكمه‌تێ ژی هاتینه ل سه‌ر خه‌ت و هه‌ر پێدڤیه بۆ سلامه‌تیا برینداران و وه‌لاتیان گرتیه‌به‌ر، دیسان مه لژنه‌كا تایبه‌تمه‌ند بۆ دووڤچوون ل سه‌ر روودانێ پێكئینایه و دێ پێرابوونێن قانونی گرینه‌به‌ر، دا كو ئه‌ڤ روودانه دووباره نه‌بن، ژ به‌ر كو بۆ مه سه‌رومالێ وه‌لاتیان ژ هه‌ر تشتی گرنگتره).
مه‌سرور بارزانی، سه‌رۆكێ حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ بریارا راگرتنا سیسته‌مێ غازێ دا ل رۆژا 22/11/2022ێ دا و كومبوونه‌كا به‌رفره‌ه ل هه‌ولێر دگه‌ل لایه‌نێن په‌یوه‌ندیدار ل سه‌ر سیسته‌مێ غازێ ئه‌نجامدا.
بێوار شێخكی، هه‌ڤالێ سێ ژ وان قوتابیان كو بریندار بووینه بۆ ئه‌ڤرۆ گۆت: (سێ ژ هه‌ڤالێن مه یێن قوتابی ل به‌ر روودانێ كه‌فتنه و ره‌وشا وان باش نیه، ئه‌م دخوازین دووڤچوونێن جدی ل سه‌ر روودانێ هێنه‌كرن، ژ به‌ر كو مه چو گونه‌ها خوه نینه ببینه قوربانیێ هنده‌ك كارێن بازرگانی).
سه‌رحه‌د دوسكی، كه‌سوكارێ ئێك ژ شه‌هیدان بۆ ئه‌ڤرۆ گۆت: (جهێ داخێ یه قوربانیێن ته‌قینێن سیسته‌مێن غازێ ل كوردستان و دهۆكێ ژی یێ زێده دبن، زۆر د دلگرانین بۆ ژ ده‌ستدانا كه‌سوكارێن خوه، ئالیێن شوله ژێ هه‌ر چ پێدڤی یه دڤێت ب گه‌ره‌نتی بۆ پاراستنا وه‌لاتیان بكه‌ن، چونكه دیاره شاشی ژ سیسته‌می یه).
سه‌باح ئێك ژ وه‌لاتێن گه‌ره‌كا گرێ باسێ و شاهد حالێن روودانا ته‌قینا دهۆكێ بۆ رۆژناما ئه‌ڤرۆ گۆت: (ئه‌م ل ئێك ژ دوكانێن نێزیكێ روودانێ د روونشتی بووین و سه‌حا یاریێن موندیالێ دكر، ژ نیشكه‌كێڤه ده‌نگه‌ك هاته گوهێن مه، مه بزاڤ كر خوه نێزیكێ جهێ ده‌نگی بكه‌ین، به‌ری زۆر نێزیك بین مه هه‌ند دیت گورمێنه‌كا زۆر مه‌زن هات و ئاگر ل هه‌ر جهی چو و ساجمه بۆ ده‌وربه‌رێن مه هاتن، ئه‌م هه‌موو ره‌ڤین، پاشان بۆمه دیاربوو كو ته‌قین ژ سیسته‌مه‌كێ غازێ دروست بوویه).
ئه‌یاز دوسكی، ئێك ژ نونه‌رێن خودان فرنێن پارێزگه‌ها دهۆكێ بۆ رۆژناما ئه‌ڤرۆ گوت: (جهێ داخێ یه كو ته‌قین ژ ئێك ژ سیسته‌مێن غازێ یێن فرنه‌كا دهۆكێ ل گرێ باسێ دروست بوویه كو ل سه‌ر ئاڤاهیه‌كێ چوار نهومی یێ پشكێن قوتابیان هاتبوویه دانان، ئه‌م سه‌ره‌خوشیێ ل وان كه‌سان دكه‌ین یێن گیانێ خوه ژ ده‌ست دای و داخوازا سلامه‌تیێ بۆ برینداران دخوازین، وه‌كو فرنێن دهۆكێ ل ده‌ستپێكا سالا 2017ێ مه ده‌ست ب دانانا سیسته‌مێ غازێ كریه، ل ده‌ستپێكێ زۆر ب رێكخستی بوو، به‌لێ پشتی سیسته‌م زۆر هاتیه بكارئینان، جهێ داخێ یه دووڤچون وه‌كو پێدڤی نینه و زۆر خه‌مساری هه‌یه، نوكه پتری 80% ژ خارنگه‌هـ و فرنێن پارێزگه‌ها دهۆكێ كار ب سیسته‌مێ غازێ دكه‌ن، ژ به‌ر كو ئه‌و كومپانیا ب ئه‌ركێ دانانا سیسته‌می رابووی، بێ به‌رامبه‌ر سیسته‌می ددانیت، به‌لكو تنێ ئه‌م وه‌كو خودان فرن غازێ ژ وان دكرین).
فه‌خری ئه‌حمه‌د، رێڤه‌به‌رێ پولسێن پارێزگه‌ها دهۆكێ بۆ ئه‌ڤرۆ گۆت: (ب ناڤێ خوه و پولیسێن پارێزگه‌ها دهۆكێ، سه‌ره‌خوشیێ ل قوربانیان دكه‌ین و داخوازا سلامه‌تیێ ب برینداران دخوازین، پشتی چه‌ند ته‌قین ژ سیسته‌مێن غازێ دروست بووی، ب تایبه‌تی ل سلێمانیێ و شه‌ڤا بۆری ژی ل دهۆكێ، سه‌رۆكێ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ بریار دا ئه‌ڤ جۆره سیسته‌مێ غازێ بهێته راگرتن، هه‌تا كو دووڤچوونه‌كا جدی ل سه‌ر دهێته‌كرن، له‌وا هه‌ر ئه‌ڤرۆ بریار دێ هێته بجهئینان پێخه‌مه‌ت پاراستنا گیانێ وه‌لاتیان).
ده‌رباره‌ی زیانێن روودانێ، ناڤبری گۆت: (هه‌تا نوكه سێ پولیس و قوتابیه‌ك و كرێكاره‌كێ گیانێ خوه ژ ده‌ستدایه، پتری 40 كه‌س ژی برینداربویه، پرانیا برینداران قوتابیێن پشكێن نافخوه‌ی بوون، ره‌وشا هنده‌ك ژ برینداران خراپه و ل ژێر چاڤدێریا نوژداران دایه، هنده‌ك ژی باشن، هنده‌ك ژی هاتینه ره‌وانكرن بۆ مالێن وان، لژنه‌كا تایبه‌تمه‌ند كو پێكهاتیه ژ پولیسی و ئاسایش و به‌ره‌ڤانیا باژێری و چه‌ند ئالیێن دی یێن شوله‌ژێ بۆ دووڤچوونا ئه‌گه‌را ته‌قینێ و زیانێن وێ یێن گیانی و ئابووری).
ژبلی زیانێن گیانی هه‌ڤده‌م زیانێن ماددی ژی هه‌بووینه كو ئه‌و ژی تێكچونا نێزیكێ ده‌هـ ترومبێل و ئاڤاهیه‌كێ چوار نهومی كو پتری 20 دكان و پتری 20 شوقیه‌یان بخوڤه دگرت، ل گه‌ل زیان گه‌هاندن ب تۆرا كاره‌با نیشتمانی و ده‌رگه‌هـ و په‌نجه‌رێن مالێن نێزیكێ روودانێ ب دووراتیا سه‌د مه‌تر ل ده‌ورۆبه‌ران.
عه‌قیدێ مافپه‌روه‌ر بێوار عه‌بدولعه‌زیز، په‌یڤدارێ رێڤه‌به‌ریا به‌ره‌ڤانیا باژێری ل پارێزگه‌ها دهۆكێ بۆ رۆژنامه‌یا ئه‌ڤرۆ دیار كر، چه‌ند ساله‌كه بكارئینانا غازێ ژلایێ وه‌لاتیان ڤه بۆ چه‌ند كاران دهێته بكارئینان و ئه‌گه‌ر ب هوور و ووردی سه‌ره‌ده‌ری ل گه‌ل غازێ نه‌هێته كرن، دێ هه‌رده‌م هه‌مبه‌ر روودانێن مه‌زن و دلته‌زین و كاره‌ستان دا بین.
ناڤبری ئاشكرا ژی كر، سۆپێن غازێ ئه‌وێن نوكه دهێنه بكارئینان گه‌له‌ك ب مه‌ترسینه و ئه‌و پانزینخانێن نوكه كارێ داگرتنا غازێ بۆ ترۆمبێلان دكه‌ن گه‌له‌ك مه‌ترسی ل سه‌ر ترۆمبێلان هه‌یه، چونكو غاز یا ب ره‌خ پانزینێ ڤه و د ئێك جهدانه و وایرێن كاره‌بێ ل هنداڤ رادچن بێی مه‌رجێن خوه پاراستنێ، هه‌روه‌سا سۆپێن غازێ ب چو ره‌نگان ب تایبه‌ت ب شه‌ڤێ نابیت دناڤ مالان دا بهێنه بكارئینان و ئه‌ز دگه‌ل هندێ نینم هه‌ما ب ئێكجاری ژی بهێنه بكارئینان، چونكو مه‌ترسیێن مه‌زن ل سه‌ر هه‌نه و هه‌رده‌م ل به‌ر ده‌ستێ زارۆیانه.
عه‌قیدێ مافپه‌روه‌ر بێوار عه‌بدولعه‌زیز، ئاماژه ب وێ یه‌كێ دا ئه‌ڤ سیسته‌مێ غازێ ب شاشی ڤه هاتینه دانان و دڤێت نه‌بنه مه‌ترسی ل سه‌ر وه‌لاتیان، چونكو هه‌ر قنینه‌كێ غازێ هه‌كه ب په‌قیت به‌رامبه‌ر ئێك كیلۆیا تێنتیێ یه، مه‌ترسیا مه‌زنتر ئه‌وه ئه‌ڤ تانكێن غازێ یێن دناڤ مالان و كارگه‌ه و فرنان دا دهێنه دانان ژ ته‌نه‌كێ ده‌ستپێ دكه‌ن و هنده‌ك هه‌تا ده‌هـ ته‌نانه، و ئه‌گه‌ر ب په‌قیت دێ رێژا وێ به‌رامبه‌ر چه‌ند كیلۆیێن تێنتیێ بیت و گۆت: ئه‌گه‌ر بچووكترین چریسكا ئاگری ژ بۆریا غازێ یا ماله‌كێ ب ده‌ركه‌ڤیت، ئاگره‌كێ مه‌زن دێ په‌یدا بیت و ده‌رگه‌ه دهێنه په‌قاندن و هه‌روه‌كی مال هه‌موو هاتیه تێنتیكرن، وه‌كو وان كاره‌ساتێن ل دهۆك و ل سلێمانیێ په‌یدابووین.
په‌یڤدارێ رێڤه‌به‌ریا به‌ره‌ڤانیا باژێری ل پارێزگه‌ها دهۆكێ بۆ رۆژنامه‌یا ئه‌ڤرۆ ئه‌و یه‌ك ژی دیار كر، دڤێت سنووره‌ك بۆ دانانا هێلێن غازێ دناڤ مالان دا بهێته دانان و مه چه‌ندین جاران ژی كۆمپانیێن غازێ ئاگه‌هداركرینه، ده‌مێ غازێ بۆ مالان دادگرن دڤێت پلا گه‌رمێ یا گونجایی بیت و یا بلند نه‌بیت، به‌لێ مخابن گه‌له‌ك جاران د وه‌رزێ گه‌رمێ دا ڤی سیسته‌مێ ڤالان دكه‌ن و پڕ دكه‌ن و ل سه‌ر جادێ و خوه جلوبه‌رگێن خوپاراستنێ ژی ل به‌ر نینن.
زێده‌تر گۆت: دڤێت كۆمپانی ب خوه پێداچوونێ د كارێ خوه دا بكه‌ن، دڤێت ژوورێن تایبه‌ت بۆ تانكێ غازێ چێكه‌ن و سه‌ره‌دانا مه بكه‌ن ئه‌م مه‌رجێن وان ژووران بۆ ده‌ست نیشان بكه‌ین و سیسته‌مێ ئوتوماتیكی و یێ ئاگر ڤه‌مراندنێ ل هنداڤ هه‌بن، دا كو ل ده‌مێ ئاگره‌ك په‌یدا دبیت ئه‌و سیسته‌مه ب خوه كۆنترۆلێ ل سه‌ر بكه‌ت و دوو دیوار بن، دیوارێ نیڤه‌كێ خیزی و ئاخێ بكه‌تێ، بۆ هندێ ده‌مێ ل په‌یدابوونا هه‌ر روودانه‌كێ ئه‌م بشێی كونترۆلێ ل سه‌ر بكه‌ین.
ئه‌و یه‌ك ژی نه ڤه‌شارت، ده‌مێ غاز د ژووره‌كا مالێ دا به‌لاڤ دبیت 1% غازا میسان یا كریێ، دا مرۆڤ هه‌ست ب بێهنا غازێ بكه‌ت و ل وی ده‌می دڤێت مرۆڤ ئێكسه‌ر ڤێ كێشێ چاره‌سه‌ر بكه‌ت، ل ده‌ستپێكێ سه‌را وی جهی بكه‌ی ئه‌وێ غاز ژ به‌ر دچیت و ئه‌و كێشه بهێته چاره‌كرن و ل وی ده‌می نابیت ب چو ره‌نگان ئاگر دناڤ مالێ دا بهێته هه‌لكرن و خوه گلۆپ ژی ناهێته ڤه‌كرن و گرتن، چونكه بچووكترین چریسك د وی ده‌می دا دێ دێ تێنتیه‌ك مه‌زن د مالێ دا په‌یدا بیت.
عه‌قیدێ مافپه‌روه‌ر بێوار عه‌بدولعه‌زیز خویاكر كو ل ده‌ستپێكێ ده‌مێ ڤێ كۆمپانیا دانانا سیسته‌مێ غازێ دانای دڤێت پێرابوونێن یاسایی ل گه‌ل وان هاتبانه دانان، ژ به‌ر كو بێی رازه‌مه‌زندیا رێڤه‌به‌ریا به‌ره‌ڤانیا باژێری و رێڤه‌به‌ریێن دی یێن حۆكمه‌تێ یێن په‌یوه‌ندیدار ئه‌ڤ سیسته‌مێ دهێته دانان و ب شێوازه‌كێ شاش سیسته‌می ددانن و مه گازی وان كریه كو ڤی سیسته‌مێ ب شێوه‌یه‌كێ ب رێك و پێك بدانن و سوزنامه ژی ل سه‌ر خوه چێكرینه كو ئێدی ب شێوه‌یه‌كێ ب رێك و پێك سیسته‌می بدانن.
د. عه‌لی ته‌ته‌ر، پارێزگارێ دهۆكێ راگه‌هاند: بۆ وه‌غه‌را دووماهیێ یا هه‌ر پێنچ قوربانیێن روودانا دلته‌زینا باژێری دهۆكێ، دوو رۆژان ماته‌مینا گشتی یه ل پارێزگه‌ها دهۆكێ و جهێ قوربانیان به‌هه‌شتا به‌رین بیت.
بێوار عه‌بدولعه‌زیز، په‌یڤدارێ به‌ره‌ڤانیا باژێری ل پارێزگه‌ها دهۆكێ دیار كر، ئه‌و تانكێ غازێ یێ شڤێدی ل دهۆكێ په‌قی 1700 لیترێن غازێ دناڤدابوون و تانك هه‌یه 10 ته‌نێن غازێ دناڤدانه ل سه‌ر بانیێن خانیان هاتینه دانان بێ جهه‌كێ پاراستنی بیت و مه‌رجێن خۆ پاراستنی هه‌بن ئه‌ڤه یا مه‌ترسیداره”.
ناڤبری زێده‌تر گۆت: گه‌له‌ك تانكێن غازێ یێن هاتینه دانان بێ مه‌رج و رێنمایێن خۆپاراستی دناڤدا هه‌بن، هه‌تا ژی بێ ئاگه‌هداریا به‌ره‌ڤانیا باژێری یێن هاتینه دانان، ئه‌ڤه یا خه‌ته‌ره و دێ د پاشه‌رۆژێ دا گه‌له‌ك روودانێن دلته‌زین ژێ په‌یدابن، له‌ورا ژی بریارا راگرتنا سیسته‌مێ غازێ ل هه‌رێما كوردستانێ ژلایێ سه‌رۆكێ حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ڤه پێنگاڤه‌كا زۆر باشه، بۆ پێداچوونێ د سیسته‌مێ غازێ دا، ئه‌م هیڤیدارین وه‌لاتی رێنمایان بجه بینن، دا كو تووشی روودانێن دلته‌زین نه‌بن”.
په‌یڤداری رێڤه‌به‌ریا به‌ره‌ڤانیا باژێری ل پارێزگه‌ها دهۆكێ ئاشكه‌را كر، ل پارێزگه‌ها دهۆكێ گه‌له‌ك تانكێن غازێ بێ مه‌رجێن خۆ پاراستنی یێن هاتینه دانان، ئه‌ڤه جهێ مه‌ترسیێ یه ل سه‌ر ژیانا وه‌لاتیان و ئه‌م به‌رده‌وام ئاموژگاریان ل خه‌لكێ خۆ دكه‌ین، ده‌مێ سیسته‌مێ غازێ بكاردئینن مه‌رج و رێنمایان بجه بینن”.
زێده‌تر گۆت:” هنده‌ك تانك یێن هاتینه دانان دوو قات ژ سه‌نگا وێ پتر غاز تێدا هاتیه بكارئینان، ئه‌ڤه جهێ مه‌ترسیێ یه و نابیت بهێته كرن و پێدڤیه كه‌سێن تانكێن سیسته‌مێ غازێ بكاردئینن هه‌موو ل ژێر چاڤدێری و بجهئینانا رێنمایان بیت، مخابن هنده‌ك جه هه‌نه تانكێن غازێ یێن د ناڤ ماتوور و تایر و گلێشی دا هاتیه دانان، ئه‌ڤه دێ چه‌وا چێبیت و دێ كاره‌سات ژێ په‌یدابن”.
د. عه‌بدوللا ئیحسان، رێڤه‌به‌رێ نه‌خۆشخانا ته‌نگاڤیان ل پارێزگه‌ها دهۆكێ دیار كر: 33 بریندار ژ ئه‌نجامێ په‌قینا غازێ ل دهۆكێ شه‌ڤا 21 ل سه‌ر 22/11/2022ێ گه‌هشتینه نه‌خۆشخانا ته‌نگاڤیان و ل رۆژا 22/11/2022ێ هه‌موو نوشدار و ستافێ نه‌خۆشخانێ دناڤ برینداران كرن، ئه‌وێن ره‌وشا وان باش هه‌موو ژ نه‌خۆشخانێ هاتنه ده‌رئێخستن”.
رێڤه‌به‌رێ نه‌خۆشخانا ته‌نگاڤیان ل پارێزگه‌ها دهۆكێ دیار كر، ژ سه‌رجه‌مێ 34 برینداران ره‌وشا سێ برینداران باش نه‌بوو، ب مخابنی رۆژا 22/11/2022ێ برینداره‌كێ دێ یێ روودانا په‌قینا تانكێ غازێ گیانی خۆ ژده‌ستدا هه‌ر تشته‌كێ پێدڤی بیت بۆ برینداران هاته كرن و گۆت: ژبه‌ر رێژا سوتنێ برینداره‌ك بۆ نه‌خۆشخانا سۆتن و جوانكاریێ ل دهۆكێ هاتیه ره‌وانه‌كرن، هه‌ر تشته‌كێ پێدڤی بیت دێ ل نه‌خۆشخانا ته‌نگاڤیان بۆ برینداران هێته كرن”.
د روودانا په‌قینا تانكێ غازێ دا ل دهۆكێ پێنچ قوربانێ هاتنه دان، ئه‌و ژی كوڤان محه‌مه‌د سه‌عید و رائید عه‌لی به‌رواری چێگری رێڤه‌به‌رێ پولیسێن هه‌وارهاتنا دهۆكێ و غه‌فور عومه‌ر پولیسی هاوارهاتنا دهۆكێ و نیهاد عه‌لی قوتابیێ كولیژا په‌روه‌ردی بنیات ل دهۆكێ و ئه‌یاد سعود كرێكار.
ساخله‌میا پارێزگه‌ها دهۆكێ دگه‌ل په‌یدابوونا روودانی تیمێن هاوار هاتنێ ره‌وانه‌ی جهێ روودانێ كرن و 33 بریندار بۆ نه‌خۆشخانێ هاتنه ڤه‌گوهاستن، دوو بریندار ژبه‌ر سۆتنێ بۆ نه‌خۆشخانا سوتنێ هاتینه ڤه‌گوهاستن و رێژا سۆتنا ئێك ژ وان 95% یه و رێژا سۆتنا ئێكی دێ 25% یه ل دووڤ راپۆرتا ساخله‌میا پارێزگه‌ها دهۆكێ راگه‌هاندی.
