مـاددەیێن هۆشبەر وەك گـەفـەكـا بـەردەوام
دلهین حەمدی
ماددەیێن هۆشبەر ئێكە ژ وان ئاستەنگێن جددی یێن كو گەفا ل جڤاكێ مە دكەن نە ب تنێ ل سەر ئاستێ ساخلەمیێ و جڤاكێ بەلكی ل دوماھیێ دبیتە ئەگەرێ تێكدانا ئاساییشا ئابووری و سیاسی، هەروەسا ماددەیێن هۆشبەر كاریگەری ل سەر مێشك و ھزر و بیرێن مرۆڤی هەیە و دشێن ببنە ئەگەرێ گوهۆڕینێ ل ھزر و بیر و هەست و هۆشێن مرۆڤی و هەروەسا ماددەیێن ئالۆدەبوونێ نە و كاریگەری لسەر كۆئەندامێ دەماران هەیە و دبنە ئەگەرێ ژدەستدانا ھشیاریا بەشەكێ یان ب تمامی یا لەشێ مرۆڤی. هەروەسا دبنە ئەگەرێ تێكچوونەكا درێژخایەن د مێشك و ڕەفتارێن كەسێ ئالۆدەبوویی دا و زێدەباری هندێ كو ماددەیێن هۆشبەر دشێن ببنە ئەگەرێ كێشەیێن یاسایی و سزادانا تاوانباری و هەروەسا ب ئێك ژ گرفتێن جددی ل بەر سینگێ جڤاكا مە دھێنە زانین ژبەر وان زیانێن كو ب تاكی و خێزانێ و جڤاكا مە ب گشتی دگەهینن و پێدڤی ب هەولێن هەمەلایەنە هەیە بۆ خۆپاراستن و چارەسەركرنێ، چونكی ژبلی لایەنێ ساخلەمیێ بەلكی ژ لایێ ئابووری ڤە ژی دبنە ئەگەرێ هەڕفاندن و پەرتەوازەیا خێزانێ، لەوڕا ئەگەر حوكمەت و لایەنێن ئەمنی ب درستی ڕوی ب ڕوی فرۆشیار و بكارئینەرێن ماددەیێن هۆشبەر نەبیت دێ ل دوماھیێ باجەكا زۆر گران دەین هەم وەكو حوكمەت هەم وەكو خەلك.
دیاردەیا ماددەیێن هۆشبەر كاریگەرییەكا كویر و ئەرێنی ل سەر ئاساییشا ئابووری و جڤاكی یا وەلاتان هەیە و ئەڤ كاریگەریە د چەند لایەنان ڤە دەردكەڤن ژ وان:.
1- كێمبوونا بەرهەمئینان و هێزا كاری: بكارئینانا ماددەیێن هۆشبەر دبنە ئەگەرێ دابەزینا بەرچاڤ یا بەرهەمئینانا تاكەكەسی ژ ئەگەرێ لاوازیا هێزا دەروونی و جەستەیی و ژ دەستدانا ھێزا كاركرنێ.
2- زێدەبوونا ڕێژەیا بێكاریێ: ماددەیێن هۆشبەر حالەتەكێ بێكاریێ دروست دكەن ژبەركو ئالۆدەیێن وێ ھێزا كاركرنێ ژ دەست ددەن یان كێمتر كارا دبن و ئەڤە ژی هندەكا هانددەت كو لدویڤ چاڤكانیێن نەیاسایی یێن داهاتی دا بگەڕن و ئەڤ چەندە زیانێن ئابووری دگەهینیتە وەلاتی و هەژاری زێدە دبیت.
3- مەزاختنێن زێدە د بیاڤێ ساخلەمیێ دا: مەزاختن بۆ چارەسەركرنا ئالۆدەبوویان و خۆپاراستن ژ نەخۆشیێن پەیوەندیدار ب ماددەیێن هۆشبەر ڤە بارگرانییەكا دارایی یا بەرچاڤ دئێخیتە سەر سیستەمێ ساخلەمیا حوكمەتێ و ئەڤ بارگرانیا دارایی كارتێكرنێ ل سیستەمێن دیتر یێن حوكمەتێ ژی دكەت.
4- زێدەبوونا مەزاختنێن حوكمەتێ بۆ ئاساییش و دادپەروەریێ: چونكی بەرهنگاربوونا بازرگانی كرن ب ماددەیێن هۆشبەر و تاوانێن پەیوەندیدار پێدڤی ب دەستەبەركرنا چاڤكانیێن ماددی و مڕۆڤی یێن بەرفرەهـ هەیە.
5- كاریگەری ل سەر بازاڕێ ڕەش و سپیكرنا پارەی: هەبوونا ئابوورییەكێ نەفەرمی یێ ماددەیێن هۆشبەر بازاڕەكێ ڕەشێ زەبەلاح درست دكەت كو كاریگەریێ ل سەر ئابووریا فەرمی دروست دكەت. چونكی پارێ نەیاسایی د ناڤ بازاڕی دا هاتوچوویێ دكەت.
6- تێكچوونا سەقامگیریا ئابووری: چونكی ئەو پارێ د بازرگانیكرنا ماددەیێن هۆشبەر دەست دكەڤیت دگەل سیاسەتا ئابووری یا وەلاتان دا ناگونجیت و ئەڤە ژی دبیتە ئەگەرێ داكەفتنا سەقامگیریا ئابووری.
7- ژناڤچوونا پەیكەرێ جڤاكی: بكارئینانا ماددەیێن هۆشبەر دبیتە ئەگەرێ هەلوەشینا خێزانێ و پەیوەندیێن جڤاكی و زێدەبوونا هەژاریێ و دابەزینا ئابووری ل سەر ئاستێ ناڤخۆیی و نیشتیمانی.
