سه‌قایێ جیهانى و پیلانێن توركیا و به‌رهنگاریێن نوى
پشكا (1)
خالد ئه‌حمه‌د بادى
یێ په‌رتووكا ژیانێ بخوینیت، چ پێ نه‌ڤێت دێ نهێنیێن ژیانێ زانیت، گه‌ردۆن مینا په‌رتووكا هۆزانێ یه، خۆشى و نه‌خۆشى و ئه‌رێنى و نه‌رێنى و ئارامى و نه‌ئارامى د ناڤ ناڤه‌رۆك و رێزێن وێ دا هه‌یه، جیهان ژى مینا قافیا هۆزانێ یه. بێگومان ده‌مێ سه‌حدكه‌ینه ناڤه‌رۆكا فه‌رهه‌نگا ژیانێ دێ ب هزاران په‌ند و چیرۆك و سه‌رهاتى و هه‌لویست و بزاڤ و شه‌ر و هێرش و سته‌مان بینین، لێ وه‌سا خۆیایه كو ئێك سیاسه‌ت هه‌یه، ئه‌و ژى سیاسه‌تا قانوونا هێزێ یه. شه‌ڕێ جیهانى یێ ئێكێ و دوویێ دروستبوون لناڤبه‌را وه‌لاتێن زلهێزێن جیهانێ، ژبه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن تایبه‌ت و هه‌رده‌م رێژه‌یا پرسا به‌رژه‌وه‌ند و به‌رژه‌وه‌ندیخوازان گه‌هشتیه كۆمتێ بلندێ ل جیهانێ و پرسا به‌رژه‌وه‌ند و به‌رژه‌وه‌ندیخوازان، هه‌مى ئاست و رێژه به‌زاندینه و ل وه‌لاتێن جیهانێ به‌ربه‌لاڤ بوویه و پرسا ترسناكا به‌رژه‌وه‌ندخوازیێ یا تایبه‌ت گه‌هشتیه وه‌لاتێن رۆژهه‌لاتا ناڤین و وه‌لاتێن هه‌رێمى ژى ڤه‌گرتینه، ئانكو ئه‌ڤ دیارده و پرسه گه‌هشتیه وه‌لاتێن هه‌ڤسۆیێن هه‌رێما كوردستانا ئیراقا فیدرال. ژبه‌ر په‌یدابوونا گوهۆرینێن سه‌قایى و په‌یدابوونا هشكاتیێ و نه‌پویته‌دان ب ژینگه‌ه و دارستان و پشتگوه هاڤێتنا پرسێن سه‌قایى و گه‌ش و هه‌وایى و په‌یدابوونا خواستا جڤاك و ملله‌تێن جیهانێ ب ئاڤا پاقژ و ب كێر ڤه‌خوارن و چاندنێ بهێت، ئاها ل ڤى ده‌مى ئه‌و گوتنا مه لسه‌رێ بابه‌تێ خوه دیاركرى كو سیاسه‌تا هێزێ دێ لسه‌ر جڤاكى و گه‌ل و وه‌لاتان زال بیت ودێ یێن مه بناڤ كرین به‌رژه‌وه‌ندخواز سه‌رێ خوه هه‌لده‌ن و دێ ژ هه‌مى پرس و بارودۆخان مفادار بن و دێ بزاڤێن مه‌زن و به‌رفره‌ه كه‌ن كو هه‌ر تشته‌كى بده‌ستخوه‌ڤه بینن و ل وه‌لاتێ مه كوردستانێ ئه‌ڤ پرس و په‌ژیه ب سه‌ر دا هاتیه و وه‌لاتێن هه‌رێمى ئیران و توركیا زۆر لسه‌ر پرسا ژینگه‌ه و سه‌قایى كاركریه و یێ زۆر كار دكه‌ن كو كونترۆلێ لسه‌ر هه‌مى ژێده‌رێن ئاڤێ بكه‌ن و به‌رده‌وام ئیران رویبارێ سیروان و رویبارێن دى و هه‌ر ژێده‌ره‌كێ ئاڤێ بیت لسه‌ر هه‌رێما كوردستانێ و ئیراقێ دگرن و به‌رده‌وام یێ به‌نداڤ و گۆل و بركا لسه‌ر ئاڤا كوردان بخو چێدكه‌ن و ژبلى توركیا كو هه‌ر ل سالا (1988) توركیا ده‌ست ب پرۆژێ خوه یێ مه‌زن كریه كو ناڤێ پرۆژێ (gap) كو پرۆژه‌كێ مه‌زنه و ژ (23) به‌نداڤان پێكدهێت و لدویڤ پلانا توركیا كو ده‌مێ ئه‌ڤ پرۆژه بدوماهیك بهیت توركیا ناهێلیت و رێكێ ناده‌ت كو ئاڤ بهێته ناڤ خاكا ئیراق و سووریا و ب تایبه‌ت ئیراقا فیدرال كو دێ لیترا ئاڤێ ب لیترا گازێ بیت. ل رێكه‌فتى (6\11\2021) سه‌رۆك كۆمارێ توركیا (ره‌جب ته‌یب ئه‌ردوغان) سه‌ره‌دانا باكۆرێ كوردستانێ كر و ب تایبه‌ت باژێرێن باتمان و ئه‌لهێ و پرۆژێ هایدروئه‌لكتریك یێ كاره‌بێ یێ لسه‌ر به‌نداڤا ئه‌لیسۆ ل ده‌ڤه‌را حسن كێف ئانكو (هه‌سكیف) كو ب هزاران شینوارێن كوردان بنئاڤكرن و خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێن كورد لێك كۆم كرن و پتریا وانان ژى به‌ر ب ئیسته‌نبۆل ڤه چوون و حوكمه‌تا توركیا ب پلان ئه‌ڤ كاره ئه‌نجامدایه ودێ زۆر مفایێن جودا كه‌ت كو مفایێن سیاسى و ئابۆرى و له‌شكه‌رى.
سه‌قایێ جیهانى و پیلانێن توركیا و به‌رهنگاریێن نوى.
پشكا (2)
خالد ئه‌حمه‌د بادى
ژ ئه‌نجامێ دانانا پرۆژێ گاپ دێ ئابۆرێ توركیا ب هێز و گه‌شه كه‌ڤیت و دێ توركیا شێت ب ملیۆنان شه‌شپالۆیێن ئاڤێ ئومبار كه‌ت و دێ شێت ب ملیۆنان میگاواتێن كاره‌بێ به‌رهه‌م ئینیت و ژبلى پرسێن چاندنێ و به‌رهه‌مێ سامانێ ده‌ریایى كو ببهاترین جۆرێ گوشتى یه لسه‌ر ئاستێ جیهانێ و چه‌ندین مه‌ره‌مێن توركیا دێ ب جههێن و دێ ره‌وشا توركیا به‌ر ب ئاستێن به‌رز چیت ژ هه‌مى ئالیان ڤه و ب تایبه‌ت كو لڤى سه‌رده‌مى جیهان به‌ر ب هشكاتیێ ڤه دچیت و هه‌مى ئاماژه‌یێن خرابن سه‌باره‌ت گوهۆرینێن مه‌زن ب سه‌ر سه‌قایێ جیهانێ دێ هێته‌كرن. گرنگى یا ئاساییشا ئاڤێ د ڤى چه‌رخێ نوكه ئه‌م تێدا یا پێشچاڤه و ڤه‌دیتنا ئاساییشا ئاڤێ ب ئاساییشا خوارنێ ڤه گرێدایه وبتایبه‌ت ئه‌گه‌ر بزانین كو سوباهى دێ خوارن و ئاڤ بنه چه‌كه‌كێ كاریگه‌ر و كاتێكه‌ر ژبۆ بكارئینانا د په‌یوه‌ندیێن نێڤده‌وله‌تى دا. هه‌روه‌سا دێ شینوارێن خوه هێلیت د ناڤ سیاسه‌تا ناڤخوه‌یى و ده‌رڤه و بتایبه‌ت بۆ وان وه‌لاتێن زه‌نگین ب ژێده‌رێن ئاڤێ و ژبۆ پاراستنا ئاساییشا خوارده‌مه‌نیێ و ئاساییشا ئاڤێ و نه‌به‌رپاكرنا ده‌رفه‌تێ بۆ سه‌روبه‌رێن مایتێكرنێ فه‌ره پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن ئاڤێ ل هه‌ر وه‌لاته‌كى بهێنه پاراستن و پاراستن و پشتراستكرنه‌ك بۆ هه‌بیت بۆ داهاتیێن ئاڤێ ژبۆ به‌رپاكرن و په‌یداكرنا ئاساییشا خوارنێ ئه‌وا كو دبیته تیانه‌كێ خورستى و بهێز بۆ ئاساییشا ئابۆرى یا نشتیمانى و نه‌ته‌وه‌یى. لڤێره ده‌مێ سه‌حدكه‌ینه كه‌ش و هه‌وایێ جیهانێ و بتایبه‌ت ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست دكه‌ین دێ بۆ مه هه‌میان دیار و ئاشكه‌را بیت كو گوهۆرینێن سه‌قایى په‌یدا بووینه و رێژا بارینا بارینێ، ئانكو بارینا بارانێ زور كێم بووینه و ئه‌گه‌ر باران بهێن ژى ل ده‌مێن پێدڤى باران نا باریت و مفا ژێ ناهێته وه‌رگرتن. هه‌روه‌سا پێدڤیا مرۆڤ و وه‌لاتان ژى بۆ ئاڤێ زۆر د زێده‌بوونێ دایه و ب تایبه‌ت پشتى دوماهی ئامارا جیهانێ سه‌باره‌ت زێده‌بوونا مرۆڤان كو تێدا دیاركریه هژمارا مرۆڤان ل جیهانێ گه‌هشتیه نێزیكى (8) ملیار مرۆڤان، هه‌روه‌سا دویركه‌فتنا ملله‌ت و جڤاك و خه‌لكى ل سه‌رتاسه‌رێ جیهانێ ژ كارێ چاندن و جۆتیاریێ و به‌ر ب ژیانا مه‌ده‌نیه‌ت و باژێران و كارێن بازرگانى و پێشه‌سازیێ و پشتگوه هاڤێتنا كارێ چاندنێ، هه‌لبه‌ت ئه‌ڤه ژى دێ بیته پالده‌ره‌كێ بهێز كو پتر داخوازى و پێدڤیا خه‌لكى لسه‌ر ئاڤێ زێده ببیت و ئه‌گه‌ر ژێده‌رێن ئاڤێ لسه‌ر ڤى خه‌لكى ب زه‌حمه‌ت كه‌ت، یان كێم بوون هه‌لبه‌ت دێ هه‌مى هه‌ولدان هێنه‌كرن كو ئه‌و وه‌لات یان جڤاك ئاڤێ بده‌ستخوه بێخیت ب هه‌ر رێیه‌كا هه‌بیت چ ب رێیێن بازرگانى یان ب پرۆتوكۆل و په‌یماناما و رێیێن ئاشتیانه و ئه‌گه‌ر نه دێ رێیێن شه‌ڕى هێنه بكارئینان ژبۆ په‌یداكرنا ئاڤێ چونكو ئاڤ ژیانه و ئه‌گه‌ر ئاڤ نه‌بیت، هه‌لبه‌ت دێ ژیان زۆر یا ب زه‌حمه‌ت و نه‌خۆش بیت، به‌لكو ژیان نابیت و برێڤه ناچیت. وێنه و دیمه‌ن و پێشبینێین خراب و شاش ددیارن و جیهان به‌ر ب وان پێشبینى و هزر و گوتنان ڤه یا دچیت و رۆژ بۆ رۆژێ ئه‌و په‌یڤ و داخۆیانى و گوتنێن لسه‌ر شه‌ڕێ ئاڤێ و یێ جیهانى، ئانكو جه‌نگا جیهانى یا سیێ یێ دیار دبن و جیهان به‌ر ب زێده‌بوونا مرۆڤان و كێمبوونا چاندن و كارى و ئه‌ڤه هه‌مى دبنه ئه‌گه‌ر كو كارتێكرن ل سه‌ر كه‌ش و هه‌وایى و گوهۆرینا سه‌قایێ گشتى بهێته‌كرن و مه ل ڤێره توركیا كریه نموونه ئه‌گه‌ر گوهۆرینا سه‌قایى دروست بیت دێ ل سه‌رتاسه‌رێ جیهانێ كاره‌سات دروست بن .ئۆمێده‌وارین وه‌لاتێن زلهێز و یێن بریار بده‌ست ژدل كار لسه‌ر پرسا گوهۆرینا كه‌ش و هه‌وایى بكه‌ن و ریگه چاره‌كێ ببینن و مرۆڤاتیێ ژ پرسا هه‌ستیار و ئارێشا هشكاتى و ژ گوهۆرینا سه‌قایى و دابه‌شكرنا ئاڤێ ب دادپوره‌رانه قورتال بكه‌ن و مرۆڤاتیێ بدانن به‌رامبه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه یێن تایبه‌ت و مرۆڤاتیێ قورتال بكه‌ن.
